ضربه سخت تحریم به متوسط نشینان/ طبقه متوسط 88 درصد کوچکتر شد

عصر جدید تحریم‌ها

شاخص‌های اقتصادی کلیدی نشان می‌دهد که اقتصاد ایران بعد از سال ۲۰۱۲ همزمان با تأثیر این تحریم‌ها در کاهش سریع درآمد‌های نفتی و مختل کردن تجارت و سرمایه‌گذاری در تمامی بخش‌های اقتصادی، دچار شوک‌های شدیداً نامساعد در اقتصاد کلان شد صادرات نفتی تنها تحت این تحریم‌ها کاهش نیافت، بلکه دولت حتی نمی‌توانست درآمد‌های صادراتی را به دلیل تحریم‌های مالی به داخل بازگرداند. علاوه بر این، رژیم سنگین تحریم‌ها که در سال ۲۰۱۲ به اوج خودش رسیده بود، در سال‌های بعد همراه با نوساناتی به روند خود ادامه داد.

حتی پس از برداشته شدن برخی از این تحریم‌ها در پی توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۶ ایران توانایی بهره‌وری کامل از این تغییرات را نداشت چراکه بسیاری از شرکت‌های خصوصی در آسیا و اروپا از ترس تنبیه مالی توسط دولت ایالات متحده، تمایلی به برقراری ارتباط تجاری با ایران نداشتند. رهایی محدود از تحریم‌ها که پس از توافق هسته‌ای حاصل شده بود، با خروج دونالد ترامپ از توافق و آغاز دور جدیدی از تحریم‌های فشار حداکثری در اواخر سال ۲۰۱۷ از میان رفت. بسیاری از تحریم‌های ایالات متحده و تحریم‌های بین‌المللی همچنان در سال ۲۰۲۴ در جریان هستند. بعد از مقایسه شدت و وسعت تحریم‌های اقتصادی در دوره‌های مختلف، به این نتیجه رسیدیم که سال ۲۰۱۲ سال معیار برای عصر جدید تحریم‌های سنگینی است که از آن پس اقتصاد ایران را تحت تأثیر خود قرار داده است.

سقوط رشد اقتصاد و درآمد

تحریم‌های حداکثری ترامپ بر طبقه متوسط ایران باعث شد رشد اقتصادی سالانه به ۲/۸ درصد در سال ۲۰۱۷ و به دنبال آن به ۱/۸ – و ۳/۱ – درصد در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ کاهش پیدا کند.

عامل دیگری که به کاهش اندازه طبقه متوسط در ایران در سال‌های ۲۰۱۹-۲۰۱۲ کمک کرد، بدتر شدن نابرابری در درآمد بود. ضریب جینی یا نابرابری درآمد ایران به طور پیوسته از ۳۴ در سال ۲۰۱۳ به ۳۷/۴ در سال ۲۰۱۸ و ۳۶/۵ در سال ۲۰۱۹ افزایش یافت. ترکیب رشد اقتصادی منفی و افزایش نابرابری، تعداد زیادی از خانوار‌های طبقه متوسط را به سوی فقر سوق داد و باعث کاهش اندازه نسبی طبقه متوسط شد.

یکی از مسیر‌های احتمالی که تحریم‌های اقتصادی از طریق آن می‌تواند اندازه طبقه متوسط را کاهش دهد، کاهش توسعه اقتصادی است که با کاهش درآمد سرانه و رشد تورم و تفاوت در هزینه‌های زندگی بین کشور‌ها سنجیده می‌شود.

در این مدت ما شاهد تأثیر قابل توجه منفی تحریم‌های اقتصادی بر درآمد سرانه واقعی ایران هستیم. شکاف درآمد سرانه در دوره سال‌های ۲۰۱۹-۲۰۱۲ به طور متوسط سالانه ۲۲ درصد بوده است. همچنین متوسط تأثیر تخمینی تحریم‌ها بر ایران، درآمد سرانه واقعی را در طول ۸ سال حدود ۲۸ درصد کاهش داده است.

۴۲۷۶ دلار درآمد سرانه از دست رفت

سرانه واقعی بین سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۹ به طور متوسط حدود ۳۶۰۰ دلار بوده است. به عبارت دیگر، در صورت عدم وجود تحریم‌های اقتصادی عمده پس از سال،۲۰۱۲ متوسط درآمد سرانه می‌توانست ۳۶۰۰ دلار بیشتر افزایش پیدا کند. بیشترین کاهش نیز مربوط به سال ۲۰۱۹ است که در آن درآمد سرانه ازدست‌رفته، به رقم ۴۲۷۶ دلار رسید.

ورود کالا‌های گران و تشدید کسر بودجه

واردات کالا مسیر دیگری است که می‌تواند تحریم‌های اعمال‌شده را به کاهش اندازه طبقه متوسط مرتبط کند. تحریم‌های اقتصادی، به‌ویژه تحریم نفت و اقدامات به‌کاربرده‌شده علیه بانک مرکزی ایران، منجر به کاهش درآمد‌های صادرات نفتی و موجودی بودجه برای واردات شد. علاوه بر این، کاهش ارزش ریال ایرانی تحت تأثیر تحریم‌ها باعث شد تا اضافه‌پرداخت بازار سیاه و هزینه‌های واردات افزایش یابد. هزینه‌های بالاتر واردات و کمبود دلار‌های نفتی، تأثیر منفی بر واردات کالا‌ها گذاشته و کمبود کالا‌های وارداتی باعث افزایش قیمت‌ها شده و تلاش برای حفظ سطح زندگی را برای طبقه متوسط گران‌تر کرده است. همچنین، تأثیر آن بر تولید داخلی نیز اهمیت دارد.

از آنجا که بسیاری از صنایع داخلی به مواد خام و قطعات وارداتی وابسته هستند، کاهش واردات می‌تواند خط تولید را مختل کرده و منجر به از دست رفتن مشاغل و کاهش فعالیت‌های اقتصادی شود که تأثیری منفی بر طبقه متوسط می‌گذارد. هزینه‌های بالاتر ورودی کالا‌های وارداتی می‌تواند به مصرف‌کنندگان منتقل شده و باعث افزایش قیمت کالا‌ها و خدمات شود.

علاوه بر این، کاهش واردات پس از اعمال تحریم‌ها می‌تواند درآمد‌های دولتی از طریق مالیات‌ها و تعرفه‌ها را کاهش دهد و مشکل کسری بودجه دولت را تشدید کند. این موضوع می‌تواند منجر به کاهش اقلام عمومی و برنامه‌های اجتماعی شود که برای توسعه طبقه متوسط ضروری است.

میانگین سالانه کاهش واردات طی ۸ سال پس از تحریم‌های ۲۰۱۲ حدود ۲۵ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. بیشترین کاهش مربوط به سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۹ به میزان ۳۱ میلیارد دلار آمریکاست که در دوره تحریم‌های شدید دولت‌های اوباما و ترامپ قرار دارند. میانگین تأثیر منفی تخمینی سالانه تحریم‌ها بر واردات کالایی ایران، با استفاده از رویکرد دقیق‌تری از تفاوت در اختلافات، حدود ۱۹ میلیارد دلار آمریکا در طول ۸ سال ۲۰۱۹-۲۰۱۲ است.

سه نتیجه تحریم

بنابراین در سال‌های تحریم سه نتیجه در ایران حاصل شده است که به نظر می‌رسد هدفگذاری اصلی آمریکا بوده است. اول آنکه در این سال‌ها اندازه طبقه متوسط در ایران به طور متوسط ۱۱ درصد کمتر از آنچه که در صورت عدم وجود تحریم‌ها انتظار می‌رفت، شده است. دوم اینکه تحریم‌ها تأثیرات منفی قابل توجهی بر رشد اقتصادی و درآمد سرانه داشته‌اند و این دو متغیر، به نوبه خود بر طبقه متوسط اثرگذار بوده‌اند و سوم آنکه تحریم‌ها باعث کاهش درآمد و فرصت‌های شغلی برای طبقه متوسط و افزایش فقر و نابرابری اقتصادی شده است.