چرخش عربستان در برابر ایران/ چرا سعودی ها حامی مذاکرات شدند؟
با وجود شباهت توافق احتمالی با توافق دوران اوباما، اما حمایت اعراب خلیج فارس از این توافق هسته حاکی از تغییر معنادار شرایط فعلی منطقه است.
ده سال پیش، زمانی که باراک اوباما، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، به همراه دیگر رهبران جهان به توافقی برای محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران دست یافتند، عربستان سعودی ناراضی و نگران بود.
مقام‌های سعودی آن توافق را «ضعیف» خواندند و معتقد بودند که تنها باعث جسورتر شدن رقیب منطقه‌ای‌شان، ایران، شده است. چند سال بعد، آن‌ها از تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از این توافق استقبال کردند.
اما اکنون، در حالی که دولت دوم ترامپ در حال مذاکره با ایران بر سر توافقی با خطوطی بسیار شبیه به توافق قبلی است، نگاه عربستان سعودی به موضوع کاملاً تغییر کرده است.
به نوشته نیویورک تایمز، وزارت خارجه عربستان سعودی اخیراً در بیانیه‌ای اعلام کرد که امیدوار است مذاکرات، که با میانجی‌گری کشور همسایه، عمان در حال انجام است، به «تقویت صلح در منطقه و جهان» بینجامد.
حتی محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، برادرش خالد بن سلمان، وزیر دفاع را به تهران فرستاد؛ جایی که با استقبال گرم مقامات ایرانی مواجه شد. او سپس نامه‌ای را به رهبر ایران تحویل داد.
چه چیزی تغییر کرده است؟ روابط میان عربستان و ایران در طول دهه گذشته بهبود یافته است. به همان اندازه مهم، عربستان در حال اجرای یک برنامه بزرگ برای تنوع‌بخشی به اقتصاد خود است که هدف آن، تبدیل پادشاهی به یک مرکز کسب‌وکار، فناوری و گردشگری و کاستن از وابستگی شدید به نفت است. چشم‌انداز پرواز پهپادها و موشک‌های ایرانی بر فراز عربستان به‌دلیل تنش‌های منطقه‌ای، تهدیدی جدی برای این برنامه تلقی می‌شود.
کریستین اسمیت دیوان، پژوهشگر ارشد مؤسسه کشورهای خلیج عربی در واشنگتن، می‌گوید: «ذهنیت آن‌ها امروز متفاوت است. در دوران اوباما، کشورهای خلیج فارس نگران نزدیکی آمریکا و ایران بودند که آن‌ها را منزوی می‌کرد. اما در دوران ترامپ، آن‌ها از تشدید تنش‌هایی میان آمریکا و ایران می‌ترسند که ممکن است آن‌ها را هدف قرار دهد.»
دومین دور مذاکرات
ایران و آمریکا روز شنبه دومین دور از مذاکرات دیپلماتیک بر سر فعالیت‌های هسته‌ای تهران را به پایان رساندند و دستورکاری برای مذاکرات پرشتاب آینده تعیین کردند. ترامپ هدف مشخصی را برای این مذاکرات اعلام نکرده، جز اینکه بارها تکرار کرده «ایران هرگز نباید به بمب هسته‌ای دست یابد». اما مقام‌های ایرانی می‌گویند توافق در حال شکل‌گیری، نیازی به برچیدن زیرساخت‌های هسته‌ای کشور ندارد.
کشورهای عربی از جمله عربستان سعودی، مصر، اردن، قطر و بحرین همگی از این مذاکرات استقبال کرده‌اند و دیپلماسی را به تشدید درگیری ترجیح می‌دهند.
بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، روز شنبه در شبکه ایکس نوشت: «این مذاکرات در حال شتاب گرفتن هستند و حالا حتی غیرممکن نیز ممکن به‌نظر می‌رسد.»
این مذاکرات در حالی در جریان است که منطقه خاورمیانه با تنش‌های متعددی مواجه شده است: از یک سو حملات هوایی آمریکا مواضع حوثی‌های متحد ایران در یمن را هدف قرار داده، و از سوی دیگر اسرائیل همچنان بمباران مرگبار غزه را ادامه می‌دهد. ماه گذشته، دونالد ترامپ هشدار داد که در صورت نرسیدن به توافقی درباره برنامه هسته‌ای ایران، دست به حمله هوایی خواهد زد.
به گفته مقام‌های دولت آمریکا و منابع مطلع از مذاکرات، اسرائیل قصد داشت ماه آینده به تأسیسات هسته‌ای ایران حمله کند، اما ترامپ در هفته‌های اخیر آن‌ها را از این اقدام منصرف کرد تا به جای آن، با تهران بر سر محدود کردن برنامه هسته‌ای‌اش مذاکره کند.
فراس مقصد، مدیر بخش خاورمیانه و شمال آفریقا در گروه اوراسیا، یک شرکت مشاوره در زمینه ریسک‌های سیاسی، می‌گوید: «کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس بیش از هر زمان دیگری به‌دنبال حفظ وضع موجود و یافتن ثباتی پایدار هستند؛ چرا که چنین ثباتی پیش‌شرط تحقق چشم‌اندازهای بلندپروازانه اقتصادی آنان است. ترجیح قاطع آن‌ها این است که فعالیت‌های منطقه‌ای ایران و برنامه هسته‌ای‌اش از مسیر دیپلماسی مهار شود.»
دهه‌ها تقابل
عربستان سعودی، که به‌طور سنتی تحت رهبری مسلمانان سنی اداره می‌شود، و ایران با اکثریت شیعه، سال‌ها در دو سوی مقابل درگیری‌های منطقه‌ای قرار داشته‌اند – از جمله جنگ فرسایشی در یمن که به یکی از وخیم‌ترین بحران‌های انسانی جهان انجامید. این دو کشور بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۳ هیچ‌گونه روابط دیپلماتیکی نداشتند و آشکارا با یکدیگر خصومت داشتند.
شاهزاده محمد بارها تهدید کرده که اگر ایران به سلاح هسته‌ای دست یابد، عربستان سعودی نیز چنین خواهد کرد. (در همین حال، دولت ترامپ دوباره مذاکراتی را آغاز کرده که می‌تواند به توافقی منجر شود که در آن عربستان اجازه دسترسی به فناوری هسته‌ای آمریکا را پیدا کرده و حتی احتمالاً بتواند اورانیوم غنی‌سازی کند.)
اما در سال ۲۰۲۳، ایران و عربستان سعودی با میانجی‌گری چین اعلام کردند که روابط خود را به‌طور رسمی از سر گرفته‌اند. تا آن زمان، تمرکز سیاست خارجی شاهزاده محمد به‌سمت کاهش تنش‌های منطقه‌ای تغییر کرده است.
در شرایطی که تهران بخواهد منافع آمریکا را هدف قرار دهد، عربستان سعودی به عنوان یکی از متحدان کلیدی ایالات متحده، هدف اصلی اقدامات تلافی‌جویانه ایران است. نزدیکی جغرافیایی این کشور به ایران موجب شده که نیروهای نیابتی ایران به‌راحتی بتوانند عربستان را هدف بگیرند. در سال ۲۰۱۹، یکی از تأسیسات کلیدی نفتی عربستان در حمله‌ای پیشرفته که با حمایت ایران انجام شد، آسیب دید. مقام‌های سعودی با تأسف گفته‌اند که این حادثه محدودیت‌های اتحادشان با آمریکا را به آنان نشان داد و همین موضوع آنان را به‌سوی مذاکره با ایران سوق داد، نه ادامه درگیری.
دیوان از موسسه کشورهای خاورمیانه می‌گوید: «امروز پاداش‌های احتمالیِ مذاکره از ریسک جنگ منطقه‌ای جذاب‌تر به‌نظر می‌رسند.»
صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقای اندیشکده چتم هاوس، می‌گوید: «ده سال پیش، رهبران کشورهای خلیج احساس می‌کردند در مذاکرات کنار گذاشته شده‌اند. اما این بار، ایران به دنبال تعاملات منطقه‌ای است».
وکیل گفت: «نکته قابل‌توجه پس از دور اول مذاکرات این بود که وزیر خارجه ایران با همتایان خود، از جمله در بحرین، تماس گرفت. ایران خواهان حمایت منطقه‌ای است و کشورهای خلیج فارس نه‌تنها از مذاکرات حمایت می‌کنند، بلکه در تلاش‌اند تا از هرگونه تنشی که ممکن است بر امنیت اقتصادی و ملی آن‌ها تأثیر بگذارد، جلوگیری کنند.»
