لاریجانی، ماسیمو آپارو، تخت روانچی/ آغاز تحرکات جدید دیپلماتیک در پسا جنگ
علی لاریجانی، دبیر شورایعالی امنیت ملی به عراق رفت، معاون آژانس انرژی اتمی به تهران آمد و تخت روانچی گفت ایران آماده گفتگو با آمریکا است.
معاون مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، روز گذشته وارد تهران شد. ماسیمو آپارو، معاون رافائل گروسی نخستین مقام ارشد آژانس است که پس از توقف جنگ میان اسرائیل و ایران به تهران سفر می‌کند. بنابر اعلام مقامات ارشد وزارت امور خارجه، این سفر برای مذاکره در خصوص تعریف چارچوب همکاری ایران و آژانس در شرایط پساجنگ رخ انجام می‌شود.
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان شامگاه یکشنبه در اعلام این خبر گفت: «هیچ برنامه‌ای برای بازرسی و بازدید وجود ندارد. ما هنوز به توافق چارچوب جدید دست نیافته‌ایم و تا قبل از مشخص شدن چنین چارچوبی همکاری‌ها آغاز نخواهد شد.»
همکاری ایران و آژانس بر اساس قانون تعلیق همکاری که پس از جنگ به تصویب مجلس رسید، تغییراتی جدی در همکاری ایران و این نهاد بین‌المللی به وجود آمد. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه در نشست خبری دیروز در پاسخ به خبرآنلاین، راجع به چارچوب این سفر گفت: «در سفر امروز معاون آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران، قرار است گفت‌وگوها از صبح امروز آغاز شود. به نظر می‌رسد ایشان دیداری نیز با مقامات وزارت امور خارجه داشته باشند. با این حال، پیش‌بینی نتیجه این گفت‌وگوها در حال حاضر زود است؛ زیرا موضوعات مطرح‌شده فنی و پیچیده هستند.»
وی با اشاره به اینکه وضعیت کنونی ایران با آژانس، وضعیتی منحصربه‌فرد در تاریخ این نهاد است، گفت: «نمونه مشابهی وجود ندارد که تأسیسات هسته‌ای صلح‌آمیز یک کشور، که به‌صورت ۲۴ ساعته تحت نظارت آژانس قرار دارد، هدف حمله قرار گیرد و آژانس در واکنش معقول و منطقی لازم کوتاهی کرده و محکومیتی در حد انتظار انجام ندهد. از این منظر، ما نسبت به عملکرد آژانس گلایه‌مند هستیم.»
سخنگوی وزارت خارجه افزود: «نکته دیگر این است که هیچ روش یا شیوه‌نامه مشخصی برای چنین مواردی وجود ندارد. بنابراین، این نشست قاعدتاً بر گفت‌وگو درباره نحوه ادامه تعامل ایران و آژانس، با در نظر گرفتن اتفاقات هفته‌های اخیر، به‌ویژه تعرض رژیم صهیونیستی و آمریکا علیه تأسیسات هسته‌ای صلح‌آمیز ایران و همچنین با لحاظ مصوبه مجلس شورای اسلامی در خصوص تعامل ایران و آژانس متمرکز خواهد. بود.»
مدیرکل آژانس همواره طی سال‌های گذشته به خاطر عملکرد و اظهاراتش مورد انتقاد مقامات ایران بود. شورای حکام آژانس یک روز قبل از حمله اسرائیل به ایران، بر اساس گزارش منفی گروسی قطعنامه‌ای علیه ایران صادر کرد. جنگ ۱۲ روزه از یک سو و حمله ایالات متحده آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران، نقطه عطفی در بحرانی‌تر شدن روابط ایران و آژانس بود که طی هفته‌های گذشته نیز پیچیده‌تر از قبل شد. آنچه در جریان جنگ ۱۲ روزه در حوزه برنامه هسته‌ای ایران رخ داد، به یک طریق بی‌سابقه بود. چراکه تاکنون در جنگ‌ها تاسیسات هسته‌ای هدف قرار نگرفتند.
آنچه علیه برنامه هسته‌ای سوریه و عراق در دو مقطع زمانی متفاوت رخ داد نیز محدود و آن‌ها نیز توسط رژیم اسرائیل بود. اما حمله‌ای به این وسعت به تاسیسات هسته‌ای یک کشور، بی‌سابقه بوده است. در چنین شرایطی، شورای حکام آژانس و یک پله بالاتر، شورای امنیت سازمان ملل از محکوم کردن تجاوز اسرائیل و آمریکا به ایران و حمله به تاسیسات هسته‌ای خودداری کردند.
این موضوع نیز بر تنش‌های پیشین ایران و آژانس اضافه شد. تنش‌های ایران و آژانس از چند جنس بود. آژانس بر این موضوع تکیه می‌کرد که چند مورد حل نشده در پرونده ایران وجود دارد. ایران نیز اعلام می‌کرد که این موارد به خاطر عملیات خرابکاری احتمالاً از سمت اسرائیل به وجود آمده است. همچنین ایران به استفاده مدیرکل آژانس در گزارش خود از اطلاعات طرف سوم که تهران اعتقاد دارد اسرائیل بوده نیز معترض است. ایران به صورت جدی معتقد است که مدیرکل آژانس همکاری تنگانگی با اسرائیل علیه ایران داشته است. موضوع جاسوسی از برنامه ایران در قالب نظارت نیز مطرح بوده و هست.
در نهایت جنگ ۱۲ روزه و بمباران تاسیسات هسته‌ای ایران، این موضوع را وارد سطح دیگری کرد. بازرسان آژانس در دوران جنگ، در ایران حضور داشتند و روز ۱۳ تیر خبر خارج شدن آن‌ها از کشور به صورت رسمی منتشر شد.
دوران پساجنگ
مدیرکل آژانس پس از بمباران و سپس آتش‌بس، دو موضوع را روی میز گذاشت و اظهارنظرهایی علنی درباره آن‌ها داشت. سرنوشت مواد هسته‌ای ایران و همچنین دسترسی به تاسیسات. ایران به دلیل مسائل امنیتی و ایمنی هیچ کدام از این موارد را پاسخ نداد. تا جایی که عده‌ای به این نتیجه رسیدند احتمال دارد ایران بخواهد سیاست ابهام هسته‌ای را در پیش بگیرد.
روز ۲ تیر، جنگ میان ایران و اسرائیل متوقف شد و مجلس روز ۴ تیر، کلیات و جزئیات قانون تعلیق همکاری با آژانس را مصوب کرد. این قانون در همین روز، تائید شورای نگهبان را نیز گرفت و یک روز بعد از سوی رئیس مجلس به رئیس‌جمهور ابلاغ شد. بر اساس این قانون، کلیه همکاری‌های ایران با آژانس تعلیق و تصمیم‌گیری درباره موارد مورد نیاز در صورت مرتفع شدن شروط قید شده در قانون، به شعام سپرده شد.این موضوع با واکنش‌های تند از سوی کشورهای طرف دعوی ایران در موضوع هسته‌ای روبه‌رو شد. از یک سو سرنوشت سایت‌های بمباران‌شده و از سوی دیگر مواد هسته‌ای که در تمام کشورهای عضو ان‌پی‌تی، تا حد میلی‌گرم حسابرسی می‌شود، نامشخص بود.
اما ایران نیز ملاحظات خود را داشت. چراکه به غیر از بمباران سایت‌ها، تعداد چشم‌گیری از متخصصان هسته‌ای نیز از سوی اسرائیل ترور شدند. اما طرف‌های غربی بدون توجه به این موضوعات، در هر بیانیه و اظهارنظری بر این موضوع تاکید می‌کردند که ایران باید با آژانس همکاری کند یا به دیپلماسی برگردد. درحالی‌که موضوع جنگ ۱۲ روزه مورد نظر آن‌ها قرار نمی‌گرفت. چراکه تاسیسات هسته‌ای ایران، به صورت ۲۴ ساعته تحت نظارت آژانس بود اما در این جنگ بمباران شد و ایران نیز حمایتی دریافت نکرد.
دولت به غیر از ملاحظات ایمنی و امنیتی، از سوی جریان تندرو داخلی نیز تحت فشار است. حملات تندی در خصوص پیگیری روند دیپلماتیک از سوی این جریان صورت می‌گیرد. حتی کار تا جایی پیش رفت که یکی از نمایندگان مجلس چند روز قبل از طرحی صحبت کرد که هرگونه مذاکره با آژانس، سه کشور اروپایی و آمریکا را منوط به رفع محاصره غزه می‌کرد. حتی صحبت‌های عباس عراقچی مبنی بر اینکه درخواست‌های آژانس به صورت مورد به مورد از سوی شورای عالی امنیت ملی ایران بررسی می‌شود، از سوی تندروها به عنوان دور زدن قانون تعلیق تعبیر شد. در صورتی که صحبت عراقچی، عین متن قانون تعلیق همکاری است.
علت همکاری با آژانس چیست؟
ایران تا زمانی که عضو معاهده عدم اشاعه و متعهد به پادمان است، تعهد دارد که با آژانس همکاری کند. چراکه عدم همکاری با آژانس در این وضعیت و مشخص نشدن وضعیت تعامل تهران و وین، وضعیت سیاسی کشور را بحرانی‌تر می‌کند؛ روندی که در نهایت می‌تواند به ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت – به غیر از قطعنامه‌های پیشین و موضوع اسنپ‌بک – بیانجامد. در صورتی که ایران از معاهده عدم اشاعه یا NPT خارج شود، از لحاظ حقوقی و قانونی الزامی به این همکاری ندارد. خروج از ان‌پی‌تی برای کشوری مانند ایران نیز بحرانی دیگر همراه با هزینه‌هایی دیگر است که باید آن را در فرصتی جداگانه بررسی کرد. بنابراین، تا زمان حضور در ان‌پی‌تی، این الزام وجود دارد.
برخی فعالیت‌های هسته‌ای روتین مانند تعویض سوخت راکتور بوشهر نیز باید با حضور بازرسان و تیم فنی آژانس انجام شود. روسیه که مدیریت این راکتور را بر عهده دارد، نمی‌تواند بدون حضور بازرسان آژانس این اقدام را انجام دهد. بنابراین، کار کردن با آژانس به‌رغم تمام مشکلات و محدودیت‌ها، یک الزام است. به همین دلیل نیز سفر تیم آژانس به ایران انجام شده است. چراکه ادامه همکاری، نیاز به تعریف چارچوب برای دو طرف دارد. برای مثال، ایران در موضوع پذیرفتن بازرس از برخی کشورهای غربی دارای ملاحظاتی است.
هر کدام از تاسیسات بمباران شده در اراک، اصفهان، نطنز و قم (فردو) شرایط خاص خود را دارند که از زمان توقف جنگ تحت بررسی سازمان انرژی اتمی کشورمان هستند. ملاحظات ایمنی و امنیتی ایران و خواسته‌های آژانس، همه در چارچوب این سازوکار جدید معنی پیدا می‌کنند که انجام گفت‌وگوهای دیپلماتیک برای ایجاد آن بدیهی و ضرروی است.
آخرین وضعیت پرونده هسته‌ای
جنگ ۱۲ روزه نه‌فقط موضوع تعامل با آژانس بلکه تمام حوزه سیاست خارجی را تحت‌الشعاع قرار داد. در حال حاضر، موضوعی به صورت رسمی از سوی دستگاه دیپلماسی اعلام نشده است. اما گمانه‌زنی‌ها با توجه به شرایط کشور و لزوم پیگیری دیپلماسی، مدیریت موضوعاتی مانند اسنپ‌بک قطعنامه‌های شورای امنیت، مسائل دوجانبه با اروپا، مدیریت تنش با ایالات متحده، نشان می‌دهد که این پرونده همچنان روی میز است. اخیراً این موضوع مورد توجه قرار گرفته بود که احتمالاً پرونده هسته‌ای به دبیرخانه شعام ارجاع داده شود.
روز گذشته سیدعباس عراقچی در این باره گفت: «فعلاً چنین برنامه‌ای در دستور کار نیست و تصور نمی‌کنم این اتفاق رخ دهد.» اسماعیل بقایی هم در نشست روز گذشته توضیحات بیشتری درباره این موضوع ارائه کرد. او همچنین روز گذشته در نشست خبری اعلام کرد که مذاکرات با سه کشور اروپایی متوقف نشده است. این در حالیست که ۲۰ روز تا پایان ماه آگوست و ضرب‌الاجل اروپا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه فرصت باقی است.
مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه نیز در گفت‌وگویی با خبرگزاری کیودوی ژاپن، در رابطه با موضوع هسته‌ای گفت:«تهران آماده است در ازای لغو تحریم‌های اقتصادی، محدودیت‌های خاصی را در برنامه هسته‌ای خود بپذیرد، اما پایان دادن به غنی‌سازی اورانیوم به هیچ وجه قابل مذاکره نیست. ایران می‌تواند در مورد ظرفیت‌ها و محدودیت‌های غنی‌سازی انعطاف‌پذیر باشد، اما نمی‌تواند تحت هیچ شرایطی با توقف غنی‌سازی موافقت کند زیرا ضروری است و ما باید به خودمان تکیه کنیم، نه به وعده‌های توخالی. آمریکا ما را با تظاهر به گفت‌وگو فریب داد، ایران آماده گفت‌ؤگو با آمریکا است اما ایالات متحده باید روشن کند که آیا واقعاً به گفت‌وگوی برد-برد علاقه‌مند است یا به تحمیل اراده خود.»
فعال شدن دیپلماسی لاریجانی
علی لاریجانی، دبیر شورایعالی امنیت ملی در نخستین سفر خود به عراق رفت و با مقامات عالی این کشور دیدار و گفت‌وگو کرد. در جریان این سفر، تفاهم‌نامه امنیتی مشترک ایران و عراق، از سوی لاریجانی و قاسم الاعراجی همتای عراقی او، با حضور نخست‌وزیر این کشور به امضا رسید. لاریجانی پس از عراق به لبنان خواهد رفت.
سفر او به بیروت در شرایط فعلی، حائز اهمیت است. چراکه لبنان در وضعیت بغرنج داخلی قرار دارد و موضوع خلع‌سلاح حزب‌الله در این کشور مطرح شده است که احتمال آغاز یک بحران امنیتی را بیشتر می‌کند. همچنین بخشی از فضای سیاسی لبنان نیز علیه ایران تند شده و این نیز می‌تواند یکی از دلایل سفر لاریجانی به بیروت باشد.
