فراز و فرود مصرف مواد خوراکی در خانوارها
بررسی جزئیات گزارش بودجه خانوار شهری بانک مرکزی در سال۱۴۰۲ حاکی از تغییر چیدمان خوراکیها در سفره خانوار و کاهش مصرف کالاهای اساسی طی یک دهه اخیر است.
بانک‌مرکزی با نمونه‌‌‌‌‌‌گیری از بودجه‌خانوارهای شهری به بررسی وضعیت رفاهی جمعیت شهری پرداخته است. براساس این آمار، میزان مصرف کالاهای اساسی همچون برنج، گوشت دام، انواع نان و… در طول یک دهه‌کاهش یافته‌است، به‌عبارتی رفاه خانوار ایرانی پس از آسیب‌های واردشده در سال‌های پایانی دهه۱۳۹۰به‌خاطر تحریم‌ها، به‌رغم بهبود نسبی وضعیت در سال‌های اولیه دهه۱۴۰۰، هنوز به سال۱۳۹۳ نرسیده‌است.
اهمیت مطالعه بودجه خانوار
یکی از اساسی‌‌‌‌‌‌ترین مطالعات آماری که به‌منظور نیل به اهداف مختلف اقتصادی و اجتماعی، در اغلب کشورهای جهان صورت می‌گیرد، بررسی بودجه‌خانوار است. از طریق این بررسی می‌توان به چگونگی هزینه‌ها و درآمدهای خانوارها و روند تغییرات آنها و نیز آمار و اطلاعات گوناگون دیگر پی‌برد. مهم‌ترین اهداف این بررسی شناسایی الگوها و عادات مصرفی خانوارها و مطالعه در مورد روند تغییرات آنها در اثر تحولات اقتصادی و اجتماعی است.
تعیین ضرایب اهمیت کالاها و خدمات مورد مصرف خانوارها به‌منظور محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی نیز انجام می‌شود. در این بررسی، سهم هزینه‌های مختلف در هزینه کل خانوارها تعیین می‌شود و چگونگی مصرف در بین طبقات مختلف جامعه مشخص می‌گردد تا تصمیمات مناسبی در مورد تامین رفاه نسبی و حداقل معیشت اتخاذ شود. همچنین برآورد کلیه هزینه‌های مصرفی خانوارها به‌منظور استفاده در محاسبات ملی نیز انجام می‌شود. علاوه‌بر این، ارزیابی اثرات اقتصادی و اجتماعی برنامه‌های دولت در وضع زندگی خانوارها از نظر ترکیب هزینه‌های مصرفی آنها صورت می‌گیرد. همچنین برآورد میزان تولید بعضی از کالاهای مورد مصرف خانوارها که از طرق دیگر به سهولت قابل‌محاسبه نیست، انجام می‌شود. در این بررسی، حساسیت درآمدی تقاضا، میل نهایی به مصرف و میل نهایی به پس‌‌‌‌‌‌انداز در جامعه محاسبه می‌شود و شاخص‌های مختلف در زمینه چگونگی توزیع درآمد نیز محاسبه می‌شود.
چرا رفاه خانوار سقوط کرد؟
بانک‌مرکزی با نمونه‌‌‌‌‌‌گیری از بودجه‌خانوارهای شهری به بررسی وضعیت رفاهی جمعیت شهری پرداخته است. براساس این آمار، متوسط هزینه ناخالص سالانه یک خانوار شهری حدود 340میلیون‌تومان بوده‌است. این رقم نسبت به سال‌قبل از آن ، 48.3درصد افزایش یافته‌است، اگرچه این رشد براساس ارقام اسمی و بدون‌توجه به تورم اعلام‌شده‌است با این حال، در صورت درنظرگرفتن تورم حدود 35درصدی سال1402، می‌توان گفت وضعیت رفاهی خانوارهای شهری تاحدودی بهبود یافته‌است. البته با توجه به آسیب‌های واردشده به رفاه خانوار در سال‌های پایانی دهه1390، می‌توان گفت وضعیت رفاهی خانوار هنوز آسیب‌های واردشده را کامل جبران نکرده‌است. علاوه‌بر این، ریسک‌های مختلف سیاسی و اقتصادی رفاه خانوار را در سال1403 و سال‌های بعد تهدید می‌کنند.
بررسی آمار‌های مربوط به میزان مصرف کالاهای اساسی در طول زمان نشان می‌دهد میزان مصرف کالاهایی همچون گوشت دام، برنج، انواع نان، انواع ماهی، انواع ماست و انواع چای از سال1393 تاکنون با کاهش روبه‌رو شده‌است. در این میان مردم فرآورده‌هایی همچون گوشت مرغ و پرندگان را به‌خاطر قیمت ارزان‌تر جایگزین گوشت دام کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد افزایش قیمت شدید گوشت دام عامل بروز این وضعیت شده‌است. با توجه به آمارها می‌توان گفت رفاه خانوار ایرانی در طول سال‌های پایانی دهه1390، به‌شدت تضعیف شده‌است با این حال، این روند، در سال‌های آغازین دهه1400 با بهبود نسبی روبه‌رو شده‌است. البته این بهبود در سطحی نبوده‌است که آسیب‌های دهه1390 را جبران کند. به‌نظر می‌رسد به‌رغم بهبود در سال‌های اولیه دهه1400، ادامه‌یافتن این روند بهبود در سال‌های آینده در هاله‌‌‌‌‌‌ای از ابهام قرار دارد.
به گفته کارشناسان مهم‌ترین عامل بهبود وضعیت رفاه خانوار در چند سال‌اخیر، افزایش صادرات نفتی و گشایش‌های دیپلماتیک منطقه‌ای در دوره ریاست‌جمهوری جو بایدن در آمریکا بوده‌است، با این‌حال نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال2024 پیروزی دونالد ترامپ بود. اینکه سیاست ترامپ در قبال ایران و سیاست ایران در مقابل ریاست‌جمهوری ترامپ چه خواهد بود هنوز مشخص نیست؛ اما به‌نظر می‌رسد تداوم رشد نفتی سال‌های اخیر، در سال‌های آینده با عدم‌اطمینان زیادی همراه باشد.
جزئیات آماری بودجه خانوار
براساس اعلام بانک‌مرکزی در بررسی بودجه‌خانوار در سال1402 متوسط هزینه ناخالص سالانه یک خانوار شهری بالغ‌‌‌‌‌‌بر 340.5میلیون‌تومان (ما‌‌‌‌‌‌هانه حدود 28.5میلیون‌تومان) بود که نسبت به سال‌قبل از آن 48.3درصد افزایش داشته‌است. از کل این مبلغ، 29.9درصد (بالغ‌‌‌‌‌‌بر 101.7میلیون‌تومان) سهم گروه هزینه خوراکیها و آشامیدنی‌ها است که نسبت به سال1401 معادل 44درصد افزایش داشته‌است. در بین اقلام گروه هزینه خوراکیها و آشامیدنی‌ها بیشترین سهم از کل هزینه ناخالص(معادل 7.8درصد) متعلق به هزینه انواع گوشت بود. البته باید توجه کرد؛ تمامی آمار‌های اعلامی در این بررسی مبتنی بر ارقام اسمی است و با توجه به تورم تعدیل نشده‌است، پس از آن به‌ترتیب هزینه میوه‌های تازه با 5درصد، شیر و فرآورده‌های آن و تخم پرندگان با 3.8درصد، سبزی‌‌‌‌‌‌های تازه با 3.6درصد، آرد، رشته و غلات با 2.4درصد و هریک از زیرگروه انواع نان و بیسکوئیت، روغن‌‌‌‌‌‌ها و چربی‌‌‌‌‌‌ها و خشکبار و آجیل با 1.1درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند. براساس نتایج این بررسی از کل هزینه ناخالص خانوار، 0.4درصد (بالغ‌‌‌‌‌‌بر 1.3میلیون‌تومان) به گروه هزینه دخانیات اختصاص داشته که در مقایسه با سال1401، 44.4درصد افزایش داشته‌است.
در این سال‌از کل هزینه‌های ناخالص خانوار 3.9درصد (حدود 13.3میلیون‌تومان) به گروه هزینه پوشاک و کفش اختصاص داشت که نسبت به سال1401 معادل 48.1درصد افزایش داشته‌است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد؛ 34.7درصد از کل هزینه ناخالص یک خانوار(بالغ بر 118.2میلیون‌تومان) مربوط به گروه هزینه مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌‌‌‌‌‌ها بود که نسبت به سال‌قبل 46.9درصد افزایش داشته‌است. در سال1402 از کل هزینه‌های ناخالص خانوار 3.9درصد (بالغ بر 13.3میلیون‌تومان) به گروه هزینه لوازم، اثاث و خدمات مورد‌استفاده در خانه اختصاص داشت که در مقایسه با سال۱۴۰۱ معادل 45.6درصد افزایش نشان می‌دهد.
براساس نتایج این بررسی از کل هزینه‌های ناخالص خانوار، 4.9درصد به گروه هزینه بهداشت و درمان، 9.8درصد به گروه هزینه حمل‌ونقل، 1.5درصد به گروه هزینه ارتباطات، 1.3درصد به گروه هزینه تفریح و امور فرهنگی، 0.8درصد به گروه هزینه تحصیل، 2.4درصد به گروه هزینه رستوران و هتل و 6.5درصد به گروه هزینه کالاها و خدمات متفرقه اختصاص داشته‌است. یافته‌‌‌‌‌‌های این بررسی نشان می‌دهد؛ در مقایسه با سال1401 هزینه گروه‌های بهداشت و درمان 50.8درصد، حمل‌ونقل 57.8درصد، ارتباطات 37.1درصد، تفریح و امور فرهنگی 77.3درصد، تحصیل 51.1درصد، رستوران و هتل 71.8درصد و کالاها و خدمات متفرقه 52.9درصد افزایش داشته‌است.
