سه سیل هولناک تنها در سه ماه و هشدار‌های نارنجی متعدد هواشناسی و احتمال طغیان رودخانه‌ها در استان‌های مختلف؛ این بخشی از اتفاقات آب‌وهوایی ایران در بازه زمانی اسفندماه سال گذشته تا اردیبهشت‌ماه امسال است که بعد از بارش‌های سنگین رخ داد و دو بار بلوچستان و یک‌بار خراسان رضوی را با سیلاب و بارش‌های شدید در انداخت.
به این سیل‌ها باید بارش‌های رگباری و شدید و ورود سامانه‌های بارشی متعدد را هم اضافه کرد و حالا می‌توان تصویر بهتری از بارش‌های بهاری در ایران به دست آورد؛ بارش‌هایی که مردم را شگفت‌زده و تا حدودی سد‌ها را پر کرد و البته دلایل مختلفی هم برای آن مطرح شد که در همه آن‌ها «تغییر اقلیم» نقطه اشتراک بود که نشان می‌دهد همچنان باید منتظر حضور رگبار‌های شدید و ادامه خشکسالی در کنار هم باشیم.
این سامانه‌های بارشی نه‌فقط ایران، بلکه کشور‌های همسایه مثل افغانستان را هم درگیر سیل کرد و خسارت‌های چشمگیری هم داشت. اما دلیل این بهار پر از باران چه بود و آیا می‌توان آن را دری به‌سمت دوره ترسالی در نظر گرفت؟ این سوالی است که صادق ضیاییان، رئیس مرکز پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات جوی سازمان هواشناسی در این گفتگو به آن پاسخ می‌دهد.
از ابتدای بهار تاکنون حدود ۱۵ سامانه بارشی قوی کشور به ایران رسیده است؛ این سامانه‌ها بارش‌های قابل‌توجهی در بعضی پهنه‌ها به همراه داشته و سبب‌شده سه حوضه از شش حوضه آبریز اصلی کشور از کم‌بارشی خارج شده و میانگین بارش آن‌ها به محدوده نرمال برسد. برای این بارش‌ها دلایل زیادی مطرح شده که یکی از آن‌ها تأثیر ال‌نینو و عوامل دیگری مانند تغییر اقلیم است.
«ال‌نینو» شرایطی است که طی آن دمای سطحی آب اقیانوس در مرکز و شرق اقیانوس آرام به‌طور متوسط بالاتر از میانگین است و بروز آن می‌تواند روی الگو‌های آب و هوای جهانی تأثیر بگذارد. در کنار ال‌نینو، عوامل دیگری در بروز این سامانه‌های بارشی تأثیر داشته است؛ گفته می‌شود در سال ۲۰۲۳ دمای سطح آب در اقیانوس اطلس شمالی به‌طور متوسط بیش از یک‌درجه سانتی‌گراد نسبت به متوسط بلندمدت افزایش داشته است و همچنان ادامه دارد. این موضوع موجب شده مقدار بیشتری از بخار آب به سمت شرق ازجمله منطقه غرب آسیا حرکت کند.
مسئولیت انتقال این بخار‌ها هم به‌عهده سامانه‌ای به‌نام «عرض‌های میانی» و سامانه مدیترانه‌ای بخشی از آن است. برخی از پژوهشگران اعتقاد دارند که سرعت سامانه غرب‌وزان عرض‌های میانی به‌دلیل گرمایش زمین کمتر و باعث شد تا این سامانه به عرض‌های پایین‌تر نفوذ کند و نه‌فقط از روی دریای مدیترانه که از روی دریای سرخ نیز عبور کرده و رطوبت این دو دریا را از طریق عربستان به جنوب ایران برساند.
صادق ضیاییان، رئیس مرکز پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات جوی سازمان هواشناسی جزئیات و دلایل بارش‌های شدید اخیر را توضیح می‌دهد، همراه با یک نکته مهم دیگر؛ او می‌گوید که فعلاً برای تابستان و پاییز ادامه ورود این سامانه‌ها پیش‌بینی نمی‌شود و البته تابستانی گرمتر از میانگین بلندمدت کشوری خواهیم داشت؛ افزایش دمایی نزدیک به یک تا دو درجه که نشان می‌دهد باید منتظر تابستانی گرمتر از سال‌های دیگر باشیم. او به پرسش مهم دیگری هم پاسخ می‌دهد؛ اینکه آیا این بارش‌ها کم‌آبی‌های ایران را جبران خواهد کرد یا خیر؟
**چه اتفاقی افتاد که امسال در بهار بارش‌های زیادی رخ داد؟ آیا نشان‌دهنده ورود به دوره ترسالی است یا همچنان در دوران خشکسالی به‌سر می‌بریم؟
بارش‌های بهار امسال بیشتر در جنوب کشور رخ داد و به‌دنبال آن میانگین بارش کشور افزایش یافت، اما باید به این نکته اشاره کنیم که این میانگین بارش، بیانگر وضعیت کشور از نظر بارش نیست؛ چون پراکندگی بارش‌های بهار بسیار نامتناسب بود و بسیاری از استان‌ها در نوار شمالی کشور مانند تهران و البرز بارش‌های کمتر از نرمال داشتند. برخی از استان‌ها کمبود بارش و بسیاری هم بارش‌های فراتر از نرمال داشتند.
یکی از عوامل تأثیرگذار در تغییر اقلیم این است که تعداد دفعات و شدت پدیده‌های حدی- بارش‌هایی که سنگین و سیل‌آسا هستند- افزایش پیدا می‌کند. این موضوع در اسناد هیئت بین‌الدول تغییر اقلیم هم تقریباً با نظر جمعی دانشمندان تأیید شده است. اما آیا می‌توانیم بگوییم این موضوع می‌تواند شروع روند پربارشی در کشور باشد؟ پاسخ آن خیر است.
ما نمی‌توانیم چنین چیزی بگوییم. پیش‌بینی‌های هواشناسی در چند بازه زمانی انجام می‌شود؛ کوتاه‌مدت که برای بازه یک تا ۱۰ روزه انجام می‌شود و می‌توان با جزئیات زیادی به مناطق و میزان بارش‌ها اشاره کرد، همچنین پیش‌بینی‌های فصلی و ماهانه که دقت‌شان کمتر می‌شود و درواقع متوسط دقت این مدل‌های پیش‌بینی در دنیا حدود ۶۰ درصد است.
پیش‌بینی‌های سالانه هم از مدل‌های اقلیمی تبعیت می‌کنند و با، اما و اگر‌های زیادی روبه‌رو می‌شوند و قطعیت زیادی ندارند. آنچه امروز می‌توانیم بگوییم این است که ما در دوران گذر از فاز «ال‌نینو» به «لانینا» قرار داریم که می‌تواند روی منطقه و کشور ما تأثیراتی داشته باشد. درحال‌حاضر هم فعلاً می‌توانیم برای تابستان بارش‌های تقریباً نرمالی پیش‌بینی کنیم.
حداکثر بارش تابستانه در ایران، چهار درصد بارش سالانه است و کشور ما از نظر منطقه جغرافیایی بارش‌های تابستانه زیادی ندارد، اما می‌توانیم سامانه بارشی «مانسون» را در جنوب شرق کشور و در ماه‌های آخر تابستان پیش‌بینی کنیم. ممکن است فعالیت مانسون در این منطقه شروع شود و بارش‌هایی داشته باشیم. ازطرف‌دیگر پیش‌بینی می‌شود که بارش‌های پاییزه هم دیرتر آغاز شود.
**سامانه بارشی مانسون می‌تواند باعث بروز بارش‌های شدید در جنوب شرق کشور و سیل شود؟
نمی‌توان از چندماه قبل سیل را پیش‌بینی کرد؛ چون اگر امکان آن وجود داشت سیلی اتفاق نمی‌افتاد، این اتفاق در هیچ کجای دنیا هم انجام نمی‌شود. معمولاً پیش‌بینی سیل دو تا سه روز قبل از آن انجام می‌شود، اما بارش‌های خوب در این منطقه محتمل است. اتفاقاتی مانند سیل امامزاده داوود و آستارا را نمی‌توان زودتر پیش‌بینی کرد و از نظر علمی هم امکان‌پذیر نیست، اما، چون منطقه جنوب شرق کشور سیل‌زده است بنابراین باید احتیاط لازم صورت گیرد.
**عامل اصلی این سامانه‌های بارشی شدید و رگباری چه بود؟
ارتباط ال‌نینو و بارش‌های بهاره ما بسیار کم است و بیشترین همبستگی را با بارش‌های پاییز و زمستان دارد. در بارش‌های بهاره امسال دو سامانه بارشی داشتیم که در جنوب کشور اتفاق افتاد. عواملی که روی این سامانه بارشی تأثیر داشتند، آی. او. دی منفی یا دوقطبی منفی اقیانوس هند بود که باعث شد یک حالت «پرفشاری» روی شمال غربی اقیانوس هند شکل بگیرد.
تشکیل این پرفشاری و همینطور شرایط «کم‌ارتفاعی» که در تراز میانی قرار داشت و روی جنوب غرب کشور، عراق و کویت و شمال عربستان قرار گرفت، منجر به این رخ‌دادن بارش‌ها شد. آن پرفشاری که روی شمال غرب اقیانوس هند قرار داشت، خودش را به سمت عرض‌های کشور ما کشید و رطوبت زیادی از روی اقیانوس هند، دریای عمان و خلیج‌فارس روی ایران آورد؛ بنابراین چندین دریا در تزریق رطوبت این سامانه تأثیر داشتند و منجر شد که بارش‌های زیادی در یک بازه زمانی داشته باشیم.
دو سامانه به این شکل از روی نیمه جنوبی ایران عبور کرد و این بارش‌ها رخ داد. ازطرف‌دیگر بارش‌هایی که در نوار شمالی مانند آذربایجان غربی و شرقی و خراسان رضوی اتفاق افتاد، مربوط به بارش‌های بهاره بود که در اثر عبور «کم‌ارتفاع» تراز میانی و هم‌پایداری محلی شکل گرفت؛ یعنی بارش‌ها گسترده نبود و به‌شکل محلی و منطقه‌ای رخ داد که نشان می‌داد ناپایداری محلی عامل این قضیه بوده است.
**آیا باید منتظر تکرار این سامانه‌ها باشیم؟ ممکن است در تابستان یا پاییز هم دوباره بارش‌ها به همین شدت رخ دهد؟
در هفته‌های آینده به‌سمت افول این سامانه می‌رویم و تقریباً دیگر می‌توان گفت که سامانه‌های جوی از حالت بهاره به تابستانه تبدیل و الگو‌های تابستانه در منطقه ما تقویت می‌شود. درعین‌حال می‌دانیم که بارش‌های بهار و تابستان به‌صورت محلی و منطقه‌ای رخ می‌دهد؛ مثل آنچه در سیل امامزاده داوود رخ داد و برای پیش‌بینی آن‌ها باید هشدار‌های هواشناسی دنبال شود.
**برای تابستان امسال ناهنجاری و افزایش دمای خاصی پیش‌بینی می‌شود؟
این موضوع برای مناطق مختلف در تابستان متفاوت است، اما به‌طور کلی پیش‌بینی می‌شود دمای هوا نسبت به میانگین بلندمدت کشور، یک تا دو درجه گرمتر باشد. دمای میانگین بلندمدت در ایران هم نزدیک به ۲۷/۹ درجه سانتی‌گراد است. این موضوع ممکن است باعث افزایش موارد آتش‌سوزی در مراتع شود، به‌خصوص در مناطقی که بارش‌های بهاره خوبی داشتند و گیاهان رشد کرده‌اند ممکن است افزایش تعداد آتش‌سوزی‌ها در مراتع را داشته باشیم. در اغلب مواقع یک درجه افزایش دما را نسبت به میانگین بلندمدت داریم. ما بهار خنکی داشتیم که طی آن از ابتدای این فصل تا امروز یک‌دهم درجه کاهش دما رخ داده است. در روز‌های اول خردادماه هم نسبت به میانگین بلندمدت، دمای کمتری ثبت شده است.
**باتوجه به شدت بارش‌های اخیر، اظهاراتی درباره وقوع ترسالی در ایران مطرح می‌شود. آیا با استناد به آمار‌های بارش‌های اخیر می‌شود این موضوع را تایید کرد؟
نمی‌توان این بارش‌ها را ترسالی نامید و در خوشبینانه‌ترین حالت می‌توان گفت، سال نرمالی را از نظر میزان بارش‌ها داشتیم. البته در تعریف سال نرمال، بارش‌های زمستانه هم باید مناسب باشد، اما ما بارش‌های زمستانه خوبی نداشتیم. در این شرایط انباشت برف و یخچال‌های ما، منابع آبی خوبی نخواهند داشت و بخشی از منابع آبی که از یخچال‌های کوهستانی نشأت می‌گیرد به میزان مناسبی انباشت آب ندارند. نمی‌توان برای ترسالی دوره خاصی را در نظر گرفت، این موضوع باید اتفاق بیفتد تا بگوییم ترسالی رخ داده است.
پیش‌بینی سال‌های آینده خیلی سخت است و تقریباً با واقعیت جور در نمی‌آید. برای مثال فاز ال‌نینویی که تابستان سال گذشته شروع شد، در عرض یک‌سال تمام شد و دوره دو تا سه‌ساله خود را طی نکرد. به غیر از آن عوامل زیادی در بارش‌های کشور مانند نائو، ام. جی. او، آی. او. دی و پارامتر‌های مختلفی وجود دارد و مجموع این عوامل برای ما ترسالی یا خشکسالی ایجاد می‌کند. ازسوی‌دیگر بازه‌های زمانی خشکسالی نیز براساس تاریخچه دوره‌های گذشته تعیین می‌شود و درحال‌حاضر چندین سال است که بارش‌های دریافتی کمتر از میانگین بلندمدت است.
**درحال‌حاضر کدام فاز در ایران غالب است؟ ال‌نینو یا لانینو؟
از شهریورماه سال گذشته به‌بعد فاز ال‌نینو حاکم شد و همان‌طور که می‌دانید این فاز روی خط اقیانوس و استوا شکل می‌گیرد و پدیده بسیار گسترده‌ای است که روی مناطق دیگر تاثیرگذار است. گاهی به اشتباه گفته می‌شود ال‌نینو آمد یا رفت، درحالی‌که درست نیست؛ این فاز‌ها دورپیوندند، در نقطه دیگری از دنیا اتفاق می‌افتند و اثر آن بر کشور‌ها از راه دور است. ما الان درحال گذر از این فاز قرار داریم و در ماه‌های آینده در فاز لانینو قرار می‌گیریم.
**در این شرایط چه اتفاقی می‌افتد؟
یکی از تاثیرات این فاز آغاز دیرتر بارش‌های پاییزه است. تاثیر بعدی هم در ۵۰ تا ۶۰ درصد موارد کم‌بارشی است، اما لانینا تنها عامل نیست و همبستگی بالایی ندارد و عوامل دیگری دست‌به‌دست هم می‌دهند که بارش‌ها را در ایران رقم بزنند. باید دید که شرایط دیگر مانند نائو و پارامتر‌های دیگر چطور است. فعلاً احتمال می‌دهیم که بارش‌های پاییزه دیرتر آغاز شود.
**می‌توانیم بگوییم با تغییر الگوی بارندگی‌ها در کشور روبه‌رو شده‌ایم؟
بله. این یکی از نشانه‌های تغییر اقلیم است که نوع بارش‌ها، منطقه، فصل، شدت و فراوانی آن تغییر می‌کند. ممکن است در سالی که خشکسالی داریم، سیل هم داشته باشیم.
**این پیش‌بینی که شدت بارش‌ها تا سال ۲۰۵۰ در ایران افزایش، ولی میزان آن کاهش می‌یابد، صحت دارد؟
برای ایران سناریو‌های مختلفی برای سال‌های دور پیش‌بینی می‌شود که براساس آن در مناطق عمده‌ای از کشور کم‌بارشی خواهیم داشت، اما در بخش‌های جنوبی به‌ویژه جنوب شرق کشور می‌توانیم بارش‌های بیشتری داشته باشیم، اما این بارش‌ها بیشتر به‌صورت سیل‌آسا هستند و مداوم نیستند که درمجموع در تامین آب کشور خیلی مؤثر نیستند. درواقع در آینده تعداد سال‌های خشک بیشتر از سال‌های‌تر خواهد بود.
**این موضوع به معنی همان ادامه تغییر شرایط اقلیمی، رژیم بارش و… در ایران است؟
بله. آغاز تغییر اقلیم هم از ۵۰ سال گذشته بود که انقلاب صنعتی در دنیا شروع شد؛ زمانی که شهر‌های توسعه‌یافته بیش از اندازه گاز‌های گلخانه‌ای تولید کردند، باعث شد دمای کره‌زمین روزبه‌روز افزایش پیدا کند. شدت افزایش دمای کره‌زمین طی ۵۰ سال گذشته بسیار زیاد بوده است. در ادامه رفتار بشر هم در مقابل محرک اولیه، تغییر اقلیم این شرایط را تشدید کردند یا کاهش دادند؛ برای مثال در بعضی نقاط که بارش‌ها کم می‌شود تعداد چاه‌های غیرمجاز افزایش پیدا می‌کند و اثر تغییر اقلیم را در خشکاندن دریاچه‌ها می‌بینیم.
**پیش‌بینی می‌شود که در این تغییر شرایط کدام مناطق ایران مرطوب‌تر و کدام خشک‌تر می‌شود؟
مناطق نیمه‌شمالی کشور می‌توانند خشک‌تر و مناطق نیمه‌جنوبی می‌توانند افزایش بارش را داشته باشند، اما مداوم و مناسب نیست و سیل‌آساست. این پیش‌بینی هم تا سال ۲۱۰۰ است. البته در توافقنامه پاریس که در ۲۰۱۵ انجام شد، جامعه جهانی به این نتیجه رسید که جلوی گرمای جهانی را بگیرد.
هدف‌گذاری هم این بود که تا سال ۲۱۰۰ بیشترین افزایش دما را به‌اندازه دو درجه داشته باشیم. تا امروز در ۵۰ سال گذشته زمین حدود یک‌درجه گرم شد، اما مناطقی مانند ایران دوبرابر گرمتر شده است؛ یعنی نزدیک به دو درجه.
طبق آخرین گزارش‌ها، جامعه جهانی چندان پایبند به این توافقنامه نبوده و اگر با همین رویه پیش برویم مشکلات زیادتر و افزایش دما به این دو درجه محدود نمی‌شود و ممکن است پنج تا هفت درجه افزایش یابد که فاجعه بزرگی برای نسل بعدی ما خواهد داشت. در شرایط متوسط هم این افزایش دمای جهانی بین سه تا پنج درجه خواهد بود.