شرط حذف صفر از پول ملی، مهار تورم است
با وجود کاهش ارزش پول ملی و ضرورت حذف صفر اما شرط اصلی برای این کار مهار تورم است.
بررسی‌های یک پژوهش نشان می‌دهد کشورهایی که با بحران‌هایی مانند ابرتورم مواجه بوده‌اند، پس از مدتی دست به اصلاحات پول ملی خود زده و تعدادی از صفرهای پول ملی خود را حذف کرده‌اند. ایران تا به حال ابر تورم را تجربه نکرده، با این حال تورم مزمن در سال‌های گذشته موجب شده است ارزش ریال به‌صورت چشم‌گیری کاهش یابد و نیاز به حذف صفر از پولی ملی احساس شود. با این حال حذف صفر از پول ملی به تنهایی نمی‌تواند به کاهش تورم منجر شود و تنها می‌تواند تا حدودی از انتظارات تورمی بکاهد.
تجربه کشورهای مختلف نشان می‌دهد که اصلاحات واحد پولی در شرایطی موفقیت‌آمیز بوده که تا پیش از آن اصلاحاتی در زمینه مهار تورم انجام شده باشد. برای مثال ترکیه در سال2005، 6صفر از لیر حذف کرد؛ اما پیش از آن دولت موفق به مهار تورم شده بود. در مقابل برزیل بدون تجربه موفقی در زمینه مهار تورم، بارها از صفرهای پول خود کاست و افزایش تورم مجددا موجب کاهش ارزش پول ین کشور شد. بنابراین می‌توان گفت که با توجه به هزینه‌های بالای حذف صفرهای پول ملی، این اقدام باید زمانی انجام شود که تورم به‌صورت قابل توجهی کاهش یافته باشد. پژوهشکده پولی و مالی در گزارش«ارزیابی سیاست اصلاح واحد پول ملی» ابعاد مختلف این مساله را مورد بررسی قرار داده است.
تصویر کاهش ارزش ریال
اقتصاد ایران طی دهه‌های اخیر با وجود بروز شوک‌های متعدد تورمی و ارزی، دچار بروز ابرتورم نشده است. بر اساس این گزارش متوسط کاهش ارزش پول ملی در مقابل دلار آمریکا طی 3دهه اخیر برابر با 20.2درصد بوده است. همچنین متوسط کاهش ارزش پول ملی از سال1390 برابر با 37.2درصد و طی دوره تحریم‌های شدید اقتصادی در سال‌های اخیر یعنی از سال1397 برابر با 59.9درصد بوده است. بنابراین اگرچه کشور بحران ابر تورم را تجربه نکرده، اما تجربه چند دهه نرخ‌های بالای تورم موجب شده است که ارزش یک‌ریال به‌عنوان واحد پول ملی کشور در فروردین‌ماه سال1403 به 0.00000156 دلار برسد که جزو کم‌ارزش‌ترین پول‌های ملی در جهان است. تورم‌های بالا و متوالی در کشورها باعث می‌شود که قدرت خرید یک واحد پول ملی در طول سال‌ها به مرور کاهش پیدا کند. این کاهش قدرت خرید پول ملی هم در رابطه با برابری با ارز‌های دیگر و هم در خرید کالاها و خدمات خود را نشان می‌دهد. کاهش ارزش یک واحد پول ملی کاربری اسکناس و مسکوک در معاملات را پرهزینه‌تر می‌کند و در شرایط حاد کارکرد وسیله مبادله بودن و واحد شمارش بودن را دچار اختلال می‌کند.
حذف صفر پس از اصلاحات
اصلاح واحد پولی بعد از تورم‌های بالا و مزمن بحران‌های مختلف امری ناگریز به حساب می‌آید که در دستور کار کشورها قرار می‌گیرد. در دهه‌های گذشته کشورهایی پس از مواجهه با بحران‌هایی مانند ابرتورم دست به اصلاحات پولی زده‌اند. یکی از کشورهای مذکور ترکیه است. این گزارش بیان می‌کند که در سال‌های آغازین قرن بیست‌ویکم میلادی مردم ترکیه برای خرید یک قرص نان باید چند میلیون لیر ترکیه هزینه می‌کردند. همین مساله سبب شد برنامه‌های اصلاحات اقتصادی در این کشور با جدیدت بیشتری پیگیری شود. در روز اول ماه ژانویه سال2004 دستورالعمل حذف 6صفر از لیر ترکیه ارائه و ارائه آن به ابتدای سال2005 موکول شد. کارشناسان بین‌المللی صندوق پول دلیل موفق بودن در سیاست حذف 3صفر از واحد پولی ملی در اقتصاد این کشور را موفقت آنها در مهار تورم می‌دانند.
با این حال پیش از اینکه صفرها از پول ترکیه حذف شوند این کشور موفق شده بود تورم را به کلی مهار کند و نرخ تورم را به ارقام یک رقمی تقلیل دهد. در این شرایط اصلاح بازار پول نیز به کمک اقتصاد آمد تا زمینه‌ساز رشد اقتصاد شود. در واقع می‌توان گفت که مهم‌ترین ویژگی اصلاح پول ملی توسط ترکیه این بود که این اتفاق بعد از اصلاحات اساسی در ساختارهای بانکی کشور اتفاق افتاد. با اجرای موفق سیاست‌های اصلاحی تجویزشده توسط صندوق بین‌المللی پول، تورم به شکل قابل توجهی کاهش پیدا کرد و در مراحل آخر این اصلاحات بود که اصلاح واحد پولی نیز انجام شد.
ناکامی در مهار تورم
یکی از نکات قابل توجه در زمینه موفقیت و عدم موفقیت سیاست اصلاح واحد پولی، موفقیت در زمینه مهار تورم است. اگر کشوری نتواند پیش از اصلاح واحد پولی تورم را مهار کند، در زمان نه چندان طولانی مجبور به اصلاح مجدد پول خود خواهد شد. یکی از نمونه‌های عدم موفقیت اجرای سیاست اصلاح پول، برزیل است. برزیل در دهه 60 و 70میلادی به یکی از سنگین‌ترین تورم‌های آن دوره در دنیا دچار شد؛ به‌گونه‌ای‌که پول ملی این کشور ماهانه 30 تا 40درصد ارزش خود را از دست می‌داد. پیش از آن از سال1930 تا 1942 پول ملی برزیل دوبار تغییر نام پیدا کرده بود. در سال1967 میلادی برای اولین‌بار 3صفر از پول ملی برزیل حذف شد. با این وجود برزیل نتوانست در کنترل تورم موفق عمل کند و تا سال1981 تورم این کشور بار دیگر به بالای 100درصد رسید.
در این میان بار دیگر 3صفر از پولی ملی این کشور حذف شد. در سال1989 باردیگر تورم این کشور افزایش یافت و به هزار و 431درصد رسید. در این هنگام بار دیگر دولت برزیل اقدام به حذف صفرهای بازگشته همراه با تغییر نام پول ملی کرد. در سال1933 زمانی که تورم این کشور در مرز 2هزار درصد قرار داشت بار دیگر حذف 3صفر اعمال شد. این‌بار دولت توانست در مهار تورم توفیقاتی کسب کند. از سال1930 تا کنون طی 6مرحله 18صفر از پول برزیل حذف شده و 8بار نیز نام واحد پولی این کشور تغییر پیدا کرده است.
موثر بر انتظارات تورمی
درنهایت می‌توان گفت که اصلاح واحد پول ملی به‌طور مستقیم آثار مثبت و منفی اقتصادی ندارد؛ اما به واسطه تاثیری که بر انتظارات می‌گذارد از اهمیت زیادی برخوردار است. برای مثال زمانی که مردم متوجه شوند که دولت به دنبال تقویت پول ملی است، انتظارات تورم کنترل می‌شود. علاوه بر این هزینه‌های فیزیکی حمل‌ونقل اسکناس و مسکوک و ریسک سرقت با اجرای این سیاست کاهش می‌یابد و کارآیی خدماتی مانند ثبت سوابق مالی و حسابداری بهبود پیدا می‌کند. اجرای چنین سیاستی هزینه‌هایی نیز دربردارد که هزینه تولید و انتشار اسکناس و مسکوک جدید و امحای اسکناس و مسکوک قدیمی مهم‌ترین آن است. علاوه بر این هزینه آموزش عمومی و تبلیغات، هزینه مربوط به تغییر نرم‌افزارها و ابزارهای حسابداری و هزینه فهرست بها از جمله هزینه‌های اجرای چنین سیاستی است. با توجه به این هزینه‌ها اجرای نامناسب اصلاح واحد پول تنها باعث تحمیل هزینه‌های این سیاست خواهد شد.
