وبگاه شبکه بلومبرگ شامگاه چهارشنبه گذشته خبر داده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارزیابی سالانه بازرسی هسته‌ای خود را پیش از نشست ماه آینده میلادی در وین، در میان دیپلمات‌ها توزیع کرده است. این رسانه آمریکایی مدعی است در گزارش ۱۱۲صفحه‌ای که رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، آن را تهیه کرده و به رؤیت بلومبرگ رسیده، آمده است که «به رغم ادامه کار بازرسی به صورت منظم، پیشرفت اندکی در حل‌وفصل موضوعات پادمانی باقی‌مانده با طرف ایرانی انجام شده است». در گزارش مذکور ادعا شده «تا زمانی که ایران این موضوعات باقی‌مانده را شفاف‌سازی نکند، آژانس نمی‌تواند درباره ماهیت صرفا صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران تضمین دهد». در این گزارش همچنین آمده که با وجود آنکه بازرسی‌های آژانس در سال گذشته هشت درصد افزایش یافته و از زمان اجرای برجام هم فراتر رفته است، ولی «آژانس اطلاع مداوم خود درباره تولید و فهرست سانتریفیوژها، روتورها و قطعات میانی آن، آب سنگین و کنسانتره اورانیوم را از دست داده است».
این ادعاها در «گزارش اجرای پادمانی» آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مطرح شده‌اند. گزارش مذکور (گزارش سالانه)، یکی از دو سند اصلی است که قبل از نشست سوم جولای در وین در میان اعضا توزیع می‌شوند. به نوشته انتخاب، گزارش دیگر، گزارش فصلی آژانس اتمی است که بلومبرگ می‌گوید ناظران در حال تهیه آن هستند. آن گزارش به توضیح درباره تحقیقات انجام‌شده درباره ایران و اندازه ذخایر اورانیوم آن می‌پردازد. برخی از نکات دیگر گزارش جدید آژانس که بلومبرگ به آنها اشاره کرده است، این موارد را هم شامل می‌شوند که «بازرسان آژانس مجبور شده‌اند ماه گذشته بازرسی‌های ایران را به دلیل احتمال حمله اسرائیل موقتا متوقف کنند». «حتی وقتی بازرسان در میدان حضور ندارند، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با تصویربرداری از راه دور، فعالیت‌های هسته‌ای را رصد کند». این در حالی است که محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، درباره دیدار و مذاکرات معاونان فنی و حقوقی ایران و آژانس برای گفت‌وگو بر سر اجرای عملیاتی بیانیه مشترک اسفند ۱۴۰۱ به ایسنا گفته بود: «معاونان ایران و آژانس در تماس و ارتباط هستند و به‌زودی معاون آقای گروسی برای ادامه گفت‌وگوها به ایران می‌آید». گروسی در سفر اخیر خود به ایران، در دیدار با مقامات سیاسی و هسته‌ای کشور، مجموعه‌ای از اقدامات عملی ملموس را برای احیای بیانیه مشترک اسفند ۱۴۰۱ (چهارم مارس ۲۰۲۳) با هدف بازگرداندن روند اعتمادسازی و افزایش شفافیت میان ایران و آژانس پیشنهاد کرد.
مذاکرات چراغ‌خاموش در عمان
در حالی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش سالانه خود ادعاهایی را درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران مطرح می‌کند که دو منبع آگاه به آکسیوس خبر داده‌اند «دو مقام ارشد دولت بایدن این هفته با مقامات ایرانی در عمان درباره چگونگی جلوگیری از تشدید تنش‌های منطقه‌ای گفت‌وگو کرده‌اند». به گفته انتخاب، در ادامه این مطلب آمده است که مذاکرات با حضور برت مک‌گورک، مشاور ارشد رئیس‌جمهور بایدن در امور خاورمیانه و آبرام پیلی، نماینده موقت ایالات متحده در امور ایران برگزار شد. این اولین دور گفت‌وگوها بین ایالات متحده و ایران از ژانویه بود که مذاکرات مشابهی در عمان انجام داده بودند. این منابع گفتند مک‌گورک و پیلی روز سه‌شنبه وارد عمان شدند و با میانجی‌های عمانی دیدار کردند. مشخص نیست چه کسی نماینده ایران در این مذاکرات بود. این منابع گفتند که گفت‌وگوها بر شفاف‌سازی پیامدهای اقدامات گروه‌های نیابتی منطقه و بحث درباره نگرانی‌های آمریکا در مورد وضعیت برنامه هسته‌ای ایران متمرکز بود. گفتنی است مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در جریان حضورش در ایران و مذاکرات جداگانه‌ای که با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه داشت، مدعی شد که «مجموعه‌ای از اقدامات عملی و ملموس را برای احیای بیانیه مشترک پیشنهاد داده است». البته «شرق» پیش‌تر به موضوع مذاکرات پنهانی در گزارش‌های خود اشاره کرده بود و در همین زمینه ۲۳ آوریل (چهارم اردیبهشت) استیمسون خبر داده بود به شواهدی دست پیدا کرده که نشان می‌دهد تماس‌هایی پنهانی میان ایالات متحده آمریکا و ایران نه‌تنها بر سر غزه بلکه همچنین بر سر پرونده هسته‌ای در جریان است. به گفته این رسانه، تهران اعلام کرده که عمانی‌ها یک پیشنهاد «کم در برابر کم» یا «گام‌به‌گام» را پیشنهاد داده‌اند؛ سازوکاری که شبیه توافق می ۲۰۲۳ است. در احتمال دیگر، دستور کار مذاکرات پنهانی ناظر بر پیشنهاد علی واعظ و ولی نصر، دو کارشناس ارشد مسائل ایران در آمریکا بود که بر همکاری منطقه‌ای در چارچوب راهی به‌عنوان پاداش محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران تأکید داشتند. گزارش‌هایی هم وجود دارد که می‌گوید ژاپنی‌ها طرحی برای احیای گفت‌وگوهای هسته‌ای دارند و در حال پیگیری طرح خود هستند؛ هرچند هیچ جزئیاتی از آن منتشر نشده است. ژاپن هیچ سابقه‌ای در میانجیگری هسته‌ای ندارد، اما نقش مهمی در برقراری آتش‌بس در جنگ هشت‌ساله ایران-عراق ایفا کرد. این کشور مورد احترام ایران است و متحد آمریکا محسوب می‌شود. آن‌گونه که مطرح است، طیفی از تحلیلگران معتقدند تداوم این‌گونه مذاکرات چراغ‌خاموش، ولو آنکه نتیجه‌ای برای احیای برجام نداشته باشد، می‌تواند در سطحی از تأثیرگذاری به‌عنوان یک ضربه‌گیر برای جلوگیری از اقدام مخرب آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا شورای حکام آژانس در جهت صدور قطع‌نامه یا ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت عمل کند. بنابراین این گمان وجود دارد تا زمانی که این مذاکرات بین تهران و واشنگتن ادامه داشته باشد، کماکان دست رافائل گروسی، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای حکام برای اتخاذ سیاست ضدایرانی بسته خواهد بود؛ چرا‌که تمایلی برای ایجاد بحران هسته‌ای در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا وجود ندارد.
تلاش برای کنترل بحران
پیرو آنچه گفته شد، اگر‌چه تداوم مذاکرات بین ایران و آمریکا می‌تواند در مقام ضربه‌گیر برای دو طرف عمل کند، در عین حال تقریبا بر این نکته هم اتفاق نظر وجود دارد که در شرایط کنونی، هیچ‌گونه مذاکره‌ای برای احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ نمی‌تواند محلی از اعراب داشته باشد؛ چرا‌که نه ایالات متحده آمریکا در شرایط کنونی چنین پتانسیلی برای مذاکرات دارد و نه تهران. در نتیجه، هرگونه گفت‌وگوی چراغ‌خاموشی بین ایران و آمریکا، چه در واشنگتن، چه در مسقط و چه در هر کجای دیگر، به‌مثابه تلاشی برای کنترل بحران و فریزکردن تنش در نقطه کنونی است و تصمیم‌گیری جدی برای آینده برجام و پرونده هسته‌ای ایران به بعد از تعیین تکلیف انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در آبان سال جاری موکول خواهد شد. در این بین، اگر برجام رسما به‌عنوان یک توافق مرده اعلام شود، سه گزینه برای غرب می‌ماند که مشتمل بر بازدارندگی، ادعای نظامی یا گفت‌وگوهای تازه است. گفته می‌شود شاید بهترین راه برای هر دو طرف، این باشد که با تعهدات دو‌جانبه، تدبیری پیش ببرند که در سایه آن و هم‌زمان خطوط قرمزی را برای جلوگیری از تشدید نزاع در هر دو سپهر هسته‌ای و منطقه‌ای رعایت کنند. به هر حال جنگ غزه، محدودیت‌ها و نیز فرصت‌های منطقه را در رویارویی با ایالات متحده آمریکا آشکار کرد. پاسخ مستقیم ایران به اسرائیل نیز این فرصت را به تهران داد تا تحلیل دقیق‌تری از چگونگی واکنش اسرائیل و آمریکا به ایران در بیرون از «محدوده خاکستری» به دست آورد. با ارزیابی این اطلاعات است که ایران می‌تواند اهرمی را برای به‌کارگیری در گفت‌وگوهای آینده هسته‌ای به دست آورد.
پیش‌تر عنوان شده بود با توجه به اینکه تنها شش ماه به برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده مانده و با در نظر گرفتن نتایج نظرسنجی‌ها، زمزمه بر مسند نشستن دوباره دونالد ترامپ به گوش می‌رسد؛ به نظر می‌رسد تهران درصدد باشد برای احیای برجام، تلاش مضاعفی به خرج دهد. این در حالی است که برخی از تحلیلگران و ناظران هم اذعان دارند که برجام دیگر قابل بازیابی نیست؛ زیرا شرایط به‌کلی تغییر کرده و ایران پیشرفت‌های هسته‌ای برگشت‌ناپذیر بسیاری داشته و گروه ۵+۱ جای خود را به ۴+۱ داده است که تا‌کنون گامی مؤثر برنداشته‌اند. البته تحولات برجامی و هسته‌ای ایران به موازات تشدید تنش بین تل‌آویو و تهران در هفته‌های گذشته، یک روی دیگر هم دارد و در مقابل آنچه تلاش بایدن برای احیای برجام به‌عنوان راه‌حلی برای جلوگیری از تصاعد تنش دانسته شده است، اخیرا برخی ناظران معتقدند شاید در نشست فصلی پیش‌رو، تلاش‌های مخرب اسرائیل، فضا را برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه بیش از گذشته فراهم کند.