به‌طور کلی ابزارهای مالی به اسنادی گفته می‌شود که نشان‌دهنده یک قرارداد یا توافق بر اساس هر واحد پولی بین دو یا چند طرف باشد.
به‌طور معمول، سهام عادی شرکت‌ها جزو ابزارهای مالی سنتی بوده و سایر ابزارها همچون اوراق قرضه، اوراق مبتنی بر بدهی، اوراق مشتقه، صندوق‌های قابل معامله و سایر ابزارهایی که برای برطرف کردن نیازهای جدید سرمایه‌گذاران طراحی می‌شوند، به عنوان ابزارهای نوین مالی در نظر گرفته می‌شوند.
ابزارهای نوین مالی از سال ۱۳۸۹ برای اولین بار و با راه‌اندازی معاملات آتی در بورس تهران مورد استفاده قرار گرفت. تا پیش از آن، تنها سهام عادی و حق تقدم سهام در بورس معامله می‌شدند اما به مرور و در سال‌های ۱۳۸۹ تاکنون، مجموعه ابزارهای نوین مالی در هر سال کامل‌تر می‌شوند.
صندوق‌ها بهترین روش سرمایه‌گذاری
علی آهو، مدیر سبد شرکت سبدگردان کاریزما در رابطه با ابزارهای نوین پرکاربرد در بازار سرمایه گفت: بیشتر ابزارها در حوزه صندوق‌ها هستند که مورد توجه و استفاده قرار می‌گیرند و شامل صندوق‌های تامین مالی جمعی، صندوق خصوصی، صندوق‌های بخشی، صندوق‌های اهرمی، شاخص هم‌وزن، صندوق‌های اوراق دولتی، صندوق‌های تضمین سرمایه و… هستند که در این بین صندوق‌های سهامی از جمله اهرمی منابع خوبی را جذب کرده‌اند و هم عملکرد خوبی داشته‌اند. درمورد صندوق‌های بخشی هم عملکرد موفقی را شاهد بودیم و به نظر می‌رسد صندوق Hedge fund که جزو صندوق‌های پرریسک است نیز باید اضافه شود.
آهو ادامه داد: مهمترین تاثیرات این صندوق‌ها تشویق به سرمایه‌گذاری غیرمستقیم است و همچنین کمک می‌کنند تا سلایق مختلف از کم ریسک تا پرریسک، بر اساس میزان ریسک پذیری خود سرمایه‌گذاری کنند. همچنین باعث عمق بخشیدن و گسترش بازار سرمایه می‌شود. چرا که با افزایش گزینه‌ها سلایق مختلف تامین شده و باعث می‌شود افراد و حجم بیشتری جذب بازار سرمایه شوند، از طرفی ریسک سیستماتیک بازار را کاهش می‌دهد زیرا ابزارهایی که آمده‌اند درکنار اینکه ریسک را منتقل می‌کنند باعث می‌شود ریسک، افراد ریسک گریز تضمین شده و در بازارهای نزولی باعث هیجانات و در نهایت نزول بازار نشوند. وی افزود: صندوق‌های اهرمی یکی از پرکاربردترین و موثرترین صندوق‌ها هستند که از دو بخش تشکیل شده‌اند به این صورت که یک بخش درآمد ثابت دارد که منابع در آن بخش با نرخی به بخش ریسک پذیر قرض داده می‌شود که در واقع به صورت نمادهای دو صندوق اهرم و توان قابل معامله هستند. همچنین در بازار و با مبلغی که قرض گرفته شده وارد معامله شده و باعث می‌شود به نسبت مبلغی که سرمایه‌گذاری می‌شود، بیشتر سود کرد.
ابزارهای جدید تامین مالی
مهدی قلی پور، مدیر عامل سبدگردان الماس در رابطه با انواع ابزارهای نوین بازار سرمایه گفت: یکی از این ابزارها، ابزار تامین مالی بازار بدهی است و انواع آن شامل صکوک اجاره، اوراق گواهی اعتبار مولدو اوراق اسناد خزانه است که در بازار بدهی معامله می‌شوند. عمده بازار بدهی در فرابورس و بخش کوچکی نیز در بورس لیست شده‌اند. ارزش بازار بدهی نزدیک ۵۰۰ هزار میلیارد تومان است. همچنین اوراق تسهیلات مسکن فرصتی برای خرید و فروش امتیاز استفاده از این تسهیلات را در بازاری شفاف فراهم آورده است.
قلی‌پور افزود: دیگر ابزار، ابزارهای نوین تامین مالی است که عمدتاً شامل صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه و خصوصی، صندوق پروژه‌ها، صندوق‌های املاک و مستغلات و سکوهای تامین مالی جمعی هستند که پاسخگوی نیازهای سرمایه پذیران بزرگ و کوچک هستند. این ابزارها همچنین فرصت سرمایه‌گذاری برای دارندگان وجوه مازاد را نیز فراهم کرده‌اند. سکوهای سرمایه گذاری برای کمک به کارآفرینان نوپا و صندوق‌های جسورانه برای تامین مالی طرح‌های کارآفرینان به بلوغ رسیده در حال شکوفایی هستند. وی گفت: توسعه صندوق‌های سرمایه گذاری در سهام، درآمد ثابت، مختلط که انواع متعددی دارند چه از نظر ترکیب دارایی‌ها و چه از نظر معاملات ثانویه، طیف گسترده‌ای از گزینه‌های سرمایه گذاری غیر مستقیم را برای سرمایه گذاران فراهم کرده است به نحوی که به نسبت تحمل ریسک هر سرمایه‌گذار، گزینه مناسبی برایشان وجود دارد. مدیرعامل سبدگردان الماس ادامه داد: در خصوص ابزارهای دیگر می‌توان به ابزارهای نوین مدیریت ریسک اشاره کرد، هر چند که این ابزارها در مراحل مقدماتی توسعه قرار دارند و زیرساخت لازم ایجاد شده است. همچنین اوراق مشتقه شامل اختیار خرید و فروش بر روی دارایی‌ها و شاخص‌ها، اوراق فروش تبعی، قراردادهای اختیار معامله کالایی از مهمترین ابزارهای موجود در بازار سرمایه هستند.
ابزارهای نوین مالی در ایران
مهسا رادفر، رئیس اداره نظارت بر انتشار و ثبت اوراق بهادار بدهی سازمان بورس و اوراق بهادار در گفت‌وگو با اطلاعات بورس در رابطه با ابزارهای نوین مالی گفت: بیش از ۱۲ نوع ابزار مالی در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد، صکوکی که در بازارهای مالی کشورهای اسلامی طراحی شده بود به مرور از اواخر دهه ۸۰ وارد ایران شده و پس از بررسی‌های لازم در کشور به کارگیری شدند.
* ابزارهای نوین مالی از چه سالی وارد ایران شدند و چه اوراقی در بازار کشور فعالند؟
از سال ۱۳۸۹ تا الان تقریباً تمام ابزارهای صکوکی که در بازارهای مالی کشورهای اسلامی طراحی شده بود در ایران هم بررسی و مدل سازی و عملیاتی شده است. ضوابط اجرایی انتشارشان را نیز سازمان بورس تضمین و تصویب کرده است. بیش از ۱۲ نوع صکوک مالی اسلامی داریم که اولین آن‌ها اوراق اجاره بود بعد از آن اوراق مرابحه و سپس به ترتیب اوراق سفارش ساخت، اوراق منفعت، اوراق جعاله، اوراق وکالت، اوراق سلف و … انواع اوراق بهاداری بود که از سال ۸۹ به بعد طراحی و تدوین شده و بسیاری از آن‌ها عملیاتی شده است. از بین این حدود ۱۲ مورد اوراق صکوکی که تا الان طراحی شده است چندین نوع اوراق هستند که کاربرد بیشتری داشته و نسبت به بقیه پرکاربردتر بوده است که می‌توان در بخش خصوصی به اوراق اجاره، اوراق سلف و اوراق مرابحه اشاره کرد و در بخش دولتی هم اسناد خزانه اسلامی و اوراق مرابحه عام پرکاربردتر بوده‌اند. تا قبل از سال ۸۹ در ایران بازار اوراق بدهی نداشتیم و فقط اوراق مشارکت بود که حجم کمی را به خود اختصاص می‌داد و مجوز آن هم بانک مرکزی صادر می‌کرد، عمدتاً این مجوز به شهرداری‌ها داده می‌شد و برای شرکت‌های بخش خصوصی به جز یکی دو مورد صادر نشده بود. ابزارهای مالی اسلامی که طراحی شدند از سال ۸۹ وارد بازار سرمایه شدند. در ابتدا حجمشان کمتر بود اما در ۳ یا ۴ سال اخیر حجم انتشارشان بیشتر شد و در حال حاضر بالای ۲۰۰ هزار میلیارد تومان است، با توجه به اینکه اوراق معمولاً یک دوره سررسید ۴ ساله دارند عملاً حجم معاملات سررسید نشده عدد بزرگتری است که در کنار بازار سهام قرار گرفته و می‌توان گفت بازار ۲ بازو پیدا کرده است، هم بازار سهام برای معاملات و هم بازار اوراق برای تامین مالی شرکت‌ها.
* انواع اوراقی که در بازار سرمایه کشور استفاده می‌شوند و کاربردشان را توضیح دهید؟
در سال‌های اخیر نیاز شرکت‌ها به تأمین سرمایه در گردش بیشتر شده است، در حال حاضر اوراق بهاداری که طراحی و تصویب شده عملاً از ابتدا تا انتهای چرخه فعالیت شرکت را می‌تواند تامین مالی کند.
به طور مثال شرکتی که هیچ کاری برایش انجام نشده و در نقطه صفر است می‌تواند از اوراق سفارش ساخت استفاده کند یا شرکتی داریم که کمی جلوتر رفته و مثلا ۵۰-۴۰ درصد پیشرفت داشته و لازم است برای مابقی پروژه تامین مالی کند در اینجا اوراق مشارکت را داریم، کمی جلوتر شرکتی که زیرساخت‌های اولیه پروژه‌اش ساخته شده و احتیاج دارد منابع مالی تاسیسات و تجهیزات را تامین کند، در اینجا اوراق اجاره را داریم که شرکت می‌تواند از طریق بازار، منابع مورد نیاز را جمع کند، دارایی‌ها را خریده و به شرط اجاره به شرط تملیک در اختیارش قرار گیرد تا دوره اوراق که به نام شرکت شود، یا شرکتی که جلوتر رفته و پروژه یا طرحش تمام شده است، برای اینکه به بهره برداری برساند یا نیاز به تامین مواد اولیه و … یا نقدینگی داشته باشد در اینجا اوراق مرابحه را داریم که می‌تواند برای خرید مواد و کالا مورد استفاده قرار گیرد، اوراق اجاره که تحت عنوان اجاره به شرط تملیک است در اینجا هم به عنوان تامین نقدینگی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد، یا شرکتی که زمان تولید و فروش محصولش رسیده است و نیاز به تامین نقدینگی دارد، می‌تواند از طریق اوراق سلف این نقدینگی را تامین کند. اما شرکت باید تعهد دهد که محصول یا کالایی که فروخته می‌شود را در سررسید مشخص به دارندگان اوراق سلف تحویل دهد یا تسویه نقدی کند. این ابزارهای مالی طراحی شده‌اند که از ابتدا تا انتهای پروژه که به سر رسید رسیده و نیاز به تامین مالی دارند را پوشش دهند.
* درباره سایر ابزارهای بازار نیز توضیح دهید.
ابزارهای دیگری هم طراحی شده‌اند، مثلا اوراق جعاله که بیشتر در صنعت راه و ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد، اوراق بیمه اتکایی که مختص صنعت بیمه است، اوراق رهنی که مختص صنعت بانکداری است و آن‌ها می‌توانند مثل شرکت‌های تولیدی اوراق منتشر کنند با این تفاوت که آن‌ها تولید ندارند و با توجه به دارایی‌هایشان این اوراق رهنی را منتشر می‌کنند و یا اوراق خرید بیع را انجام می‌دهند. در بین این‌ها اوراق مرابحه، اوراق اجاره و اوراق سلف در سال‌های اخیر بیشترین کاربرد را داشته و در حال حاضر با توجه به اینکه شرکت‌ها اغلب مشکل تامین نقدینگی دارند، هرچند پروژه‌هایی هم دارند که در حال تکمیل و بهره برداری است، چون عمدتاً مشکل سرمایه در گردش و نقدینگی دارند و از بین این اوراق، اوراق مرابحه و اوراق سلف و اوراق اجاره (اجاره به شرط تامین نقدینگی) چون می‌توانند تامین نقدینگی کنند برای شرکت‌های بخش خصوصی در اولویت قرار دارند و استقبال بیشتری برایشان شده است، حال اگر شرایط تغییر کند و نیاز به نقدینگی کمتر شود و شرکت‌ها بیشتر به سمت پروژه‌های جدید بروند، شاید سایر اوراق دیگر، کاربرد بیشتری پیدا کنند.
- نگین عظیمی – خبرنگار
- شماره ۴۹۳ هفته نامه اطلاعات بورس