رمزگشایی از سفر پزشکیان به ارمنستان بعد از توافق صلح قفقاز
پزشکیان ۱۰روز پس از دیدار تاریخی رهبران باکو و ایروان در کاخ سفید و امضای توافق تاریخی صلح امروز دوشنبه عازم جمهوری ارمنستان می‌شود.
جمعه ۱۷ مردادماه «نشست تاریخی صلح» در کاخ سفید برگزار شد و دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا، میزبان نخست‌وزیر ارمنستان و رئیسجمهور آذربایجان بود تا یک صلح طولانی بین این دو رقیب منطقه‌ای پس از دهه‌ها درگیری امضا شود. بخش مهمی از این توافق یا صلح طبق اعلام رسانه‌ها شامل حقوق انحصاری توسعه ایالات متحده در یک کریدور ترانزیت استراتژیک از طریق قفقاز جنوبی است که «جاده ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» نامیده می‌شود.
در واقع این مسیر قرار است جایگزین آنچه کریدور زنگزور خوانده می‌شد، شود؛ مساله‌ای که خط قرمز ایران است و تهران بارها نسبت به ایجاد کریدوری که منجر به تغییر مرزها یا حاکمیت سیاسی ارمنستان بر آن شود، هشدار داده است. پیش‌تر مهدی سنایی، مشاور سیاسی رئیسجمهور، با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشته بود که رئیسجمهور از عصر دوشنبه (۲۷ مرداد) سفری ۲روزه به ارمنستان و بلاروس خواهد داشت. سنایی، تقویت مناسبات فیمابین به‌ویژه در عرصه تجاری و امضای اسناد را از جمله اهداف این سفر اعلام کرد و یادآور شد که زمان این دو سفر در جدول اوایل تیر بود که به تعویق افتاد.
مساله جزئی یا بزرگ؟
پزشکیان پیش‌تر در سخنانی که در تاریخ شنبه چهارم مردادماه در جمع وزیر، معاونان، مدیران و جمعی از کارکنان وزارت امور خارجه داشت، با اشاره به گستردگی مرزها و تعدد همسایگان کشورمان، گفته بود که اگر گسترش روابط و همکاری‌ها با همسایگان و کشورهای منطقه را از منظری جامع ببینیم، نیاز نیست نگران برخی مسائل جزئی‌تر ازجمله در موضوع گذرگاه‌های مرزی شمال غرب کشور باشیم. ما باید روابط خود با همسایگان را در چهارچوب برداشتن موانع مرزی و اتصال و پیوند گسترده اقتصادهایمان ببینیم؛ باید حساسیت‌ها را کاهش دهیم و به فکر گسترش تعاملات سازنده باشیم.
این سخنان رئیسجمهور با برخی نقدها مواجه شد مبنی بر اینکه چنین مساله‌ای نباید کوچک شمرده شود. چند روز پیش از این اظهارات پزشکیان، تام باراک، نماینده ویژه آمریکا در امور سوریه و سفیر واشنگتن در ترکیه گفته بود که یک شرکت خصوصی آمریکایی می‌تواند کنترل کریدور «زنگزور» را بر عهده بگیرد تا مذاکرات صلح بین باکو و ایروان پیشرفت داشته باشد. پس از آن بود که نشست صلح در کاخ سفید برگزار شد و توافقی نیز بین باکو و ایروان درباره مسیر ترامپ که می‌گویند همان جایگزین زنگزور است به امضا رسید. البته این توافق ضمانت اجرایی حقوقی ندارد و در مجالس طرفین به تصویب نرسیده است.
مفاد و جزئیات این توافق برای ایران بسیار اهمیت دارد و در سفر رئیسجمهور به ارمنستان این موارد مورد بررسی قرار خواهد گرفت. البته تا به امروز مقامات ارمنستان بارها اعلام کرده‌اند که طبق قرارداد واشنگتن و ایروان قرار نیست هیچ‌کدام از خطوط قرمز ایران نادیده گرفته شود.
جلسه هماهنگی سفر
مسعود پزشکیان همچنین در جلسه هماهنگی و بررسی ابعاد مختلف و تبیین دستورکار سفر رسمی‌اش به ارمنستان و بلاروس که با حضور وی و وزرا و مدیران عالی‌رتبه دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط برگزار شد، تسهیل فعالیت‌های بخش خصوصی کشورمان در هر دو کشور مقصد سفر آتی خود و تسریع اجرای توافقات معطل‌مانده و پروژه‌های بزرگ، به‌ویژه طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک را از جمله اولویتهای مهم این سفر و یکی از محورهای دیدارهای پیش رو با نخست‌وزیر ارمنستان و رئیسجمهور بلاروس در جهت تعمیق روابط دوجانبه و تحقق اهداف مشترک عنوان کرد.
یکی از موضوعات مهم و حساس مطرح‌شده در این نشست، توافق اخیر میان جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان درباره ایجاد راه‌گذر مواصلاتی بود که به‌دقت مورد بررسی قرار گرفت. در این راستا، ابعاد واقعی این توافق که برخلاف برخی انعکاس‌های رسانه‌ای است، تشریح و تبیین شد. علاوه بر این، اسناد همکاری و تفاهم‌نامه‌های مشترک در حوزه‌های مختلف میان ایران با ارمنستان و بلاروس که در آستانه امضا قرار دارند، به‌دقت مورد واکاوی قرار گرفت تا زمینه عملیاتی شدن سریع‌تر آنها فراهم آید. رئیسجمهور در این جلسه، با دقت نظر و توجه ویژه به مسائل مطروحه، خصوصا در حوزه تعاملات تجاری و اقتصادی، بر اهتمام و اراده جدی جمهوری اسلامی ایران در گسترش همکاری‌های منطقه‌ای و تقویت پیوندهای دوستانه با کشورهای همسایه و همسو بر محور تعامل سازنده و منافع متقابل تاکید کرد.
فصل جدید روابط تهران و ایروان
در آستانه این سفر، سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه، در یادداشتی در خبرگزاری آرمن پرس تاکید کرد که اجرای هرگونه پروژه‌ای در منطقه مشروط به احترام به تمامیت ارضی، حاکمیت ملی، حاکمیت قانونی، منافع متقابل، و نیز عدم مداخله هرگونه نیرو یا کشور خارجی است. عراقچی در این یادداشت با اشاره به تاریخچه مثبت روابط دو کشور و تاکید بر اهمیت ویژه سفر رئیسجمهور به ایروان نوشت: «این سفر نه تنها یک ملاقات دیپلماتیک است بلکه تاکیدی بر تعهد مشترک برای گشودن افق‌های جدید در روابط ماست. پیوندهای تاریخی، نزدیکی جغرافیایی، اقتصادهای مکمل و منافع منطقه‌ای مشترک همه دست به دست هم داده‌اند تا همکاری‌ها تقویت شود.» به گفته عراقچی، در مسیر پیش رو، حسن‌نیت تاریخی، اعتماد متقابل، منافع ملموس مشترک و از همه مهم‌تر اراده سیاسی دو پایتخت، ستون‌های اصلی تقویت بیشتر روابط خواهند بود. وزیر خارجه ادامه داد: «ایران با تکیه بر گذشته تاریخی مشترک و افق‌های آینده، آماده همکاری با ارمنستان برای نوشتن فصل جدیدی از دوستی دیرینه است؛ فصلی که بی‌تردید رفاه و امنیت بیشتری را برای دو ملت، منطقه و فراتر از آن به ارمغان خواهد آورد. آینده روابط ایران و ارمنستان بسیار روشن است و هیچ‌کس نمی‌تواند این مسیر را منحرف کند.»
رایزنی‌های دیپلمات ارمنی در تهران
از آنجا که بحث عدم تغییر مرزهای ایران با ارمنستان بعد از توافق اخیر باکو و ایروان با حضور ترامپ بیش از هر زمانی در ایران مورد توجه قرار گرفته است، واهان گوستانیان، معاون وزیر خارجه ارمنستان، اواخر هفته گذشته وارد تهران شد تا با مقامات ارشد کشورمان درباره توافق مذکور صحبت کند. در این رابطه سیدکمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی، در ملاقاتش با معاون وزیر خارجه ارمنستان، با اشاره به سند پاراف‌شده اخیر میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، ضمن تاکید بر ضرورت احترام به حاکمیت، تمامیت ارضی و عدم تغییر مرزهای ارمنستان و آذربایجان و برقراری صلح و ثبات در منطقه قفقاز، مخالفت خود را با حضور آمریکا در ارمنستان در قالب یک شرکت سرمایه‌گذار و اداره‌کننده مسیر ارتباطی بین دو کشور که می‌تواند زمینه‌ساز دخالت‌های بیشتر آمریکا در منطقه باشد، اعلام کرد و گفت: «ما امیدواریم دولت ارمنستان نگرانی‌های جمهوری اسلامی ایران را برطرف سازد.»
گوستانیان نیز در این ملاقات با قدردانی از حمایت همیشگی جمهوری اسلامی ایران از ایروان و تاکید بر در نظر داشتن ملاحظات و خطوط قرمز ایران در روابط خارجی خود، ابراز امیدواری کرد در سفر آتی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به ارمنستان و انعقاد تفاهم‌نامه‌های جدید، مسیر همکاری دو کشور بیش از پیش هموار شود. این مقام ارمنستانی پیش‌تر در دیدار با سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه، تاکید کرده بود که ارمنستان روابط خود با ایران را راهبردی می‌داند و در تصمیم‌گیری در مورد هر توافقی مرتبط با صلح، امنیت و مسیرهای مواصلاتی در منطقه قفقاز، به اهمیت حفظ ثبات در منطقه، منافع متقابل ایران – ارمنستان و دغدغه‌های امنیتی و ژئوپلیتیکی ایران توجه جدی دارد. گوستانیان با علی‌اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل، نیز دیداری داشت که در این دیدار دکتر ولایتی با تشریح مبانی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تاکید کرد که سرنوشت منطقه صرفا باید توسط کشورهای منطقه تعیین شود.
توصیه‌های سخنگو
در ادامه هشدارها و توصیه‌های ایران به طرفین دخیل در ایجاد «مسیر ترامپ»، روز گذشته اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، گفت: «ما با چشمانی باز تحولات را رصد می‌کنیم و هیچ موضوعی را نه ساده‌سازی می‌کنیم و نه کوچک‌نمایی.» به گزارش ایسنا، بقایی که در مصاحبه تلفنی با برنامه «روی موج گفت‌وگو» در شبکه رادیویی گفت‌وگو شرکت کرده بود، بر لزوم پرهیز از سوءتفسیرها و انتشار اطلاعات نادرست تاکید کرد و گفت: «برخی از تفسیرها بر مبنای اطلاعات نادرست است و ممکن است هدف آن ایجاد اختلال در روابط جمهوری اسلامی ایران با کشورهای حوزه قفقاز جنوبی باشد.» وی همچنین به موضوع رفع امتداد مرزی ارمنستان اشاره کرد و توضیح داد: «بحث ما راجع به رفع امتداد مرزی ارمنستان است و ما معتقدیم این موضوع باید با دقت و حساسیت دنبال شود.»
ارمنستان؛ دروازه ورود به اوراسیا
جنبه دیگر اهمیت سفر رئیسجمهور به ارمنستان و بلاروس به عضویت ناظر ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا بازمی‌گردد که این دو کشور از اعضای دائم آن هستند و در این سفرها می‌توان در خصوص همکاری‌های بیشتر با این اتحادیه نیز تبادل‌‌نظر و رایزنی‌هایی داشت. این در حالی است که محمدرضا عارف، معاون اول رئیسجمهور که جمعه گذشته با هدف شرکت و سخنرانی در «نشست نخست‌وزیران اتحادیه اقتصادی اوراسیا» به قرقیزستان سفر کرده بود، در این نشست تاکید کرد که همکاری ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا تنها یک مشارکت اقتصادی نیست، بلکه یک راهبرد بلندمدت برای ایجاد منطقه‌ای قدرتمند از طریق تقویت حاکمیت‌های ملی، تسهیل حمل‌ونقل و تجارت، همکاری در زمینه انرژی، توسعه فناوری، ایجاد زیرساخت‌های مشترک مالی و بانکی و افزایش ارتباطات مردمی است.
همچنین او پیش از انجام سفر، «توسعه روابط با کشورهای همسایه به‌ویژه اعضای اتحادیه اوراسیا» را در زمره اولویتهای دولت چهاردهم تعریف کرد و با اشاره به دستاوردهای یک سال گذشته دولت در این ارتباط، گفت: «توفیقات خوبی در گسترش همکاری‌های مرزی، ترانزیتی و لجستیکی با اتحادیه اوراسیا به دست آمد و از جمله آنها، نهایی شدن قانون تجارت آزاد با این اتحادیه است.» عضویت ناظر جمهوری اسلامی ایران در جریان اجلاس سران این اتحادیه در دی‌ماه ۱۴۰۳ در سن‌پترزبورگ روسیه به تصویب اعضا رسید. ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و روسیه، اعضای اصلی این اتحادیه بوده و ایران، ازبکستان، کوبا و مولداوی اعضای ناظر این اتحادیه هستند.
